Смс(ҚХҚ)-хабарламаларындағы ықшамдалу

1.М.Балақаев "Қазіргі қазақ тілі"

2. М.Дастанов "Қазақ тілі сөздерінің фонетика-лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін қатар талдау әдістері"

3. С.Исаев “Ғалым. Ғылым. Ғұмыр ” Алматы 2008 ж.

Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., доцент - А.Ғ. Сембаева

Адам қай тілде сөйлегісі келсе де, сөздік қордан өзіне қажетті лексикалық, біріншіден, айтайын деген ойын жеткізе алмайды, екіншіден, басқа біреудің айтқан сөзін, ойын түсінбейді. Демек, адам сөйлесу, пікірлесу үшін тілдік қолданысқа керекті лексикалық құралдарды үйренбесе, тілдік қатынас та жүзеге аспайды.

Қай халық тілінде болса да сөздердің бір-бірімен тіркесуінде орныққан заңдылық болады. Ол заңдылық, біріншіден, сөздердің тіркесімпаздылық қабілетіне, екіншіден, сөздер байланысындағы салаластық немесе сабақтастық қатынасқа негізделеді. Байланыстың соңғысы жетектелуші (бағынушы) сөз, жетектеуші ( бағындырушы ) сөзден құралады. Өмірдегі сияқты тілде де жетектелуші жетектеушіге ілеседі. Тілде қалыптасқан осы заңдылықтың орынсыз бұзылып, біз бардық онда, қол қойған журналға, оқыдық бұл материалды деп айтуды тілге енген жаңалық, оның сымбаттылығын арттыратын, оны дамыта түсетінін білдірмейді. Ауызекі тілде басқан сайын кездесіп отыратын тіл бұзарлықтың ең бір өрескел түрі- қазақша орысша сөздерді орынсыз араластырып, қойырпақ жасап сөйлеу. Мысалы, телевизия хабарына қатысқан кейбір жолдастардың сөздерінде айтылған подсобное хозяйство салдық, маршрут такси жолаушылары, компортабельді, спортивный мероприятияға көп көңіл бөлеміз деген сөйлемдер кездеседі. Радио, телевизия арқылы күнбе-күн беріліп жататын хабарлардың молдығын ескерсек, сол хабарларға қатысушылар сөздерінде кетіп жататын жоғарыда келтірілгендей тіл бұзарлықтың, әдеби тілімізді шұбарлар, оның сиқын кетіретін көріксіз жайттардың қандай мөлшерде екенін шамалау қиын болмаса керек. Ал ол оқушы тіліне әсер етеді.

Тіл шұбарлаушылық туған тіліміз ішіне екінші бір тілдің сөздерін орынсыз енгізуде, қабылданған терминдерді бұзуда ғана болып жүрген жоқ, сонымен бірге әлденеше ұрпақтың күшімен жасалып, сан ғасырлар бойында жетіліп, қалыптасқан сөйлеу мәнеріміздің, интонациялық, акцентуациялық құбылыстардың, екпін түрлерінің бұзылып, басқа тілдің сөйлеу мәнерімен айтыла бастауын да сөйлеудегі тіл бұзарлыққа жатқызсақ керек. Жасыратыны жоқ, кейінгі жылдарда жекелеген азаматтар сөздерінен мұндай жайттар да жиі кездесіп жүр. Әрине, бұл сол азаматтардың мәдениеттілігінің,

білімділігінің көрсеткіші бола алмаса керек, сондай-ақ ол кейбіреулердің айтатынындай, тілдер жақындасуының да үлгісі емес, тіл тазалығын, тіл мәдениеттілігін бұзатын іс [1, 12].

Лингвоэкологияда қарастырылатын мәселелердің бірі – тілдік ортаның сөз тазалығы. Дөрекі, былапыт, боқтық сөздер – қоғамның, жеке адамның рухани саламаттылығына зиянын тигізетін дерттің бірі. Қазіргі қоғамда бұлардың жарыққа шығып, ашық түрде айтылу ( легизациялану ) қаупі жоқ емес. Телеэкранда көрсетілетін шетелдік мазмұны төмен фильмдер, видеофильмдердің әсерінен жастар арасында дөрекі, былапыт сөздер етек ала бастады. Қоршаған тілдік ортаның сөз тазалығына нұқсан келтіретін сөздің тағы бір түрі – жаргон сөздерге орынсыз әуестенушілік. Әсіресе өткен ғасырдың 90-ыншы жылдарынан бастап қазақ жастарының тілі жаргон сөздерге үйірсектене бастады. Сөйтіп, сөз экологиясы тілдік ортаны бейпіл сөздерден, шеттілдік сөздерді уәжсіз қолданудан, жаргон сөздерден, құнтсыздықтан кететін қателерден таза ұстау үшін күреседі. Сонымен, әзірге екі түрлі нәрсе қазақ тілінің өміршеңдігін одан әрі бекіте түспек дейміз: өзге ұлт өкілдері мен орыстілді қазақтарға қазақ тілін үйрету үшін іс-қағаздарын қазақ тіліне көшіруді бастау немесе аяқтау қажет. Сондай-ақ қазақ тілінің әдеби нормасын меңгертуді басты мақсат етіп, әдіс-тәсілдерін көбейту керек. Мысалға келтіретін болсақ, көбісінің " жаңа" деген сөзді мүлде қолданбайтынын байқап жүрмін. Мысалы, " новый рубашка сатып алып едім, размері дұрыс келмей қалды " деп жатады. Мектеп оқушыларының тілінде де диалектілер мен жаргондарды қолдану жиі ұшырайды. Диалект сөзде өзі өмір сүріп жатқан аймақтағы сөздің әдеби байланысын білмеуден ғана емес, күнделікті қалып кеткен, үйреншікті қатысым дағдыларынан ажырай алмағандықтан болып жатады.

Соңғы онжылдықта Қазақстанда ғаламтор аясында өрбитін ерекше дискурс түрі пайда болғаны белгілі. Оны түрліше баламалауға болады: интернет дискурс, компьютерлік дискурс ( компьютердің көмегімен жүзеге асатындықтан ), витуальды дискурс ( шынайы шындықтан тыс виртуальды шындықта өрбитіндіктен ). Алайда аталған дискурсты қалай атасақ та, бұл дискурстың мәні мен қызметі өзгермейді. Қалыпты дискурстарға қарағанда көптеген ерекшеліктерге ие интернеттік дискурс тілінде сленг, абрревиатура, смайл сияқты жаңа құбылыстар пайда болған. Құбылыс деуіміздің себебі оларды сөздер деп атау орынсыз, өйткені олар тыныс белгілерден де, суреттерден де құралуы мүмкін. Сленг, абрревиатура, смайлдар – интернет дискурс шеңберінде адамның ойын, сезімін, көңіл-күйін білдіруге қызмет ететін тілдік белгілер. Олар желі тілінің маңызды бөлігіне айналып үлгерген [2,121]. Сленгтерді мынадай түрлерге жіктеуімізге болады:

1. 
   Әскери жаргон
   
2. 
   Журналистік жаргон
   
3. 
   Компьютерлік сленг
   
4. 
   Ойын жаргоны
   
5. 
   Желілік жаргон
   
6. 
   Жастар сленгі және т.б
   

Сленгтер түрлі жолдармен және түрлі себептермен туындайды. Бірі сөздердің жаңарып басқа мағынаға ие болуы, біреулері өзге тілдерден жаңа кірме сөздердің енуі арқылы, бірі бір салалық сөздің өзге салаға көшіп, жаңа бір мағынаға ие болуы арқылы және т.б жолдармен жасалуы мүмкін. Бұл ретте, мысалдан көріп отырғанымыздай, " тусовка ", " чувак ", " герл " сленг сөздері өзге тілдерден сөздердің қолданысқа енуі арқылы жасалып тұр. Алдыңғы екі сөз орыс тілді жастар сленгизмінің қазақ тіліне көшірілуі арқылы жасалса, ал сқңғы " герл " ағылшын тілінен енген. Бұл сөзді аудару мәселесі қиындық туғызған болар, әлде ағылшын тіліне бүгінде халықаралық тіл ретінде көңіл бөлініп жүргендіктен болар, бұл сөз интернеттегі қазақ жастары арасына белсенділікке ие, сол себепті сленг ретінде сіңісіп кеткен. Интернет дискурсты зерттеуші лингвистердің пікірінше, көптеген жаңа сленг сөздер өмірдегі нақты шынайы жағдайлардан туындайды және жаңа заттар мен құбылыстарды бейнелейді [3, 56].

" Ел болам десең, бесігіңді түзе " деген қазақ. Негізгі тілді тазартуды әрқайсысымыз өзімізден басталғанымыз дұрыс шығар. Әрбір қазақша сөйлейтін қазақ, бір бөтен тілдің сөзін қоспай сөйлеуге тырысып көрсе... Бір орысша сөз араластырмай сөйлесең, өзіңді мәдениетті ұстай білсең, сені ешкім мамбет деп айта алмайды, қайта ауызы аңқайып ұйып тыңдайды. Қызығады. Сол кірме сөздерді араластырып бүлдіретін өзіміз ғой, сосын құтыла алмай жүргеніміз. Ауру батпандап кіріп, мысқылдап шығады емес пе?!

Қазіргі кезде мектеп оқушыларының тілдік нормадан сөйлеу мен жаза білу туралы мәселелер көтеріліп қалғанымен, оны оқыту, үйрету туралы түбегейлі пікірлер жоқ. Сондықтан Т.Қордабаев: " ... Тіл мәдениеті дегенді ғылыми пән дәрежесіне көтеруіміз керек. Оның теориялық негізін, өзіне тән нысанын айқындау қажет. Сөйтіп оны лингвистиканың бір тарауы ету керек," – деген болатын [4, 87].

Қазіргі қазақты баяғы қазақ деу – қиянат. Ал, қазіргі қазақ тілін " әлі жас " деу – бишаралық. Космосты меңгерген заманда, құлазыған даланы телегей теңіз егінге бөлеген дәуірде мәдениеттің, өнер-білімнің шыңына шыққан қазақ халқының осы күнгі тілін баяғысындай жас деуге болмайды. Әдеби тіліміздің тарихы дәл орыс әдеби тілінің даму, қалыптасу тарихындай болмағанмен, ол әлдеқашан " жастықтан" шықты, әдеби тіліміз кемеліне келіп шыңдалды. Оны енді қызғыштай қорғап, ыбырсық сөзден, тымтырайғылықтан сақтау керек [5, 54].

Пайдаланылған әдебиеттер

1. 
   А. Байтұрсынов " Тіл құрал" ( қазақ тілінің сарфы ). Бірінші жылдық. Орынбор 1914 // Байтұрсынов А. " Тіл тағылымы ". Алматы: Ана тілі 1992
   
2. 
   Словарь-википедия. ru.wikipedia.org>Сленг
   
3. 
   К. Агузарова // Молодежный сленг darial-online.ru > 2004_6/aguzar. shtml k
   
4. 
   Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы:, 1991
   
5. 
   Уәлиев Н. Сөз мәдениеті, - Алматы: Мектеп, 1984,120 бет
   

В статье рассматриваются социолингвистические особенности языка молодежи.

Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Б.Н.Нұржанова

Ана тілі!... Тіліміз ата – баба немесе әке атымен емес, ананың атымен аталуынан –ақ оның құдіреттілігін байқауға болады.Осы бір ауыз сөзден халқымыздың мінезі, табиғи келбеті байқалады. Ана тілінен ажыраған бала бала өзінің ұлттық – рухани нәрінен, түп негізі табиғатынан алыстайды. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деген сөзі­ақиқат. Жалпы, тіл арқылы халықтың бүкіл болмысы танылады. Салт та, дәстүр де, тарих та, мәдениет те, тіпті саясат та – тілде. Қазіргі мезгілде ұлтымыздың басын біріктірер бірден -бір құбылыс,меніңше тіл.Сол себепті биресми ағымдар бет бетімен ыдырамай, біздің маңайымызға ұйысса, қуана қосылар едік. «Бірлік болмай, тірлік болмас» деген мақалды босқа айта бергенше, жүзеге асырғанымыз абзал.

Қазіргі таңда тіл мәртебесін көтеріп жатқан кезде, әр « қазақ» деп соққан адамның жүрегі тілімізді құрметтей білсе, мәртебесін биікке көтеруге атсалыса, қазақ халқының жарқын жүзіне түскен « қара көлеңке» де жойылар ма бәлкім.

Өкінішке орай, бүгінде осындай таза, көркем тілімізді шұбарлап, оның қадір-қасиетін төмендетіп жүрген жастар қаншама?! Өз тілінде сөйлеуге намыстанып, тіл тұнығын лайлап жүргендері намысшыл қазақ қызы ретінде менің жаныма қатты батады. Неге олар өзге елдің ғалымдарын таң қалдырған, төл тілдерін бөтенсінеді? Ұлттық намысы, патриоттық сезімі қайда? Әрине, мен көпке топырақ шашудан аулақпын. Әйтсе де, өз тілдерін өзге тілдермен алмастырып жүрген жастар ортамызда аз емес. Қырғыз ақыны - Б. Сарноғаевтың өлең жолдарында олардың , бейнесі дәл суреттелген.

Ана тілін білмеген,

Ақылы жоқ желікпас.

Ана тілін сүймеген,

Халқын сүйіп жарытпас.

Шынында да, ана тілін сүймеген желікпастардан болашақта қандай азамат шықпақ?

«Сөзі жоғалған жұрттың өзі жоғалады» - деп Ахмет Байтұрсынов ана тіліміздің қолданыстан ығысып бара жатқанынан қауіптенген ғой, сірә.

Рас, тіл – дегеніміз – дін өзек емес пе? Не нәрсенің де тіні, өзегі болмай ма? Өзегін құрт жеген ағаш шіріп, құрымай ма? Ал мемлекеттің ұлттың тіні – тіл болса керек. Қазақ тілінің бағы жанатын жағдайларға жетуі үшін, ең әуелі сол тілде жүргізілетін жұмыстарды жауапкершілікпен қолға алатын болсақ, біздің ұлттық – мәдениетіміздің де өркені өседі. Өнерпаз , меймандос , иманды, дана халқымыздың әдет­ғұрпы, әдебі, дәстүрі, салты тек ана тілінде ғана салтанатты дәрежеде ұрпағымыздың ұлттық мәдениетін қалыптастыруға зор себін тигізіп келеді. Оған ешбір «ғаламдастырудың» қажеті жоқ. Менің ойымша , өз ұлтын сүймеген, ұлтын қадірлемеген адам басқаны да қадірлеп жарытпайды. Бүгінгі таңда басқа тілде сөйлеп, жетік біліп тұрып өз ана тілімізді білмесек, ұлт ретінде бар екенімізді білдіртпесек онда мемлекетіміздің болашағы күмән туғызатын мәселеге айналуы мүмкін. Жарайды, өз ішіміздегі тіл мәселесін реттейтін уақыт болды ғой. Бұл салада белгілі қиындықтар бар, бірақ оны шешудің кілті де аспанда тұрған жоқ.Барлығы да ұлтжанды ұрпақ қолында, сол себептен де біз барлық мәселені өзімізден бастауымыз керек. Біз ана тілімізді, ділімізді қадірлей, қастерлей білейік таза болуына, дамуына өрлей, өркендей түсуіне ат салысайық! Ол үшін бір бірімізбен үйде де, далада да таза ана тілінде жазылған, айтылған ата- бабаларымыздың асыл мұраларын аялап, ардақтайық жаттап алып айтып жүрейік,өмірімізге үлгі тұтайық. Өзіміз де ана тілімізде өлең, жыр,әңгіме жазайық. Ерінбейік, сәтсіздіктен мойымайық. Ендеше, өзінің ана тілінде сөйлей алмайтын адам өз қанымен, яғни ана сүтімен енген ана тілін, ұлттық және мемлекеттік тілін біліп қана қоймай, оны әрі қарай жалғастырардай тілінің тазалығын сақтап, өз тілін құрметтеп, шұбарламай сөйлеуі тиісті. Тілдің болашағы жөнінде, менің айтарым- халық жасаған жерде тіл де жасайды; қазақ тілінің дамуы болашақ жастардың қолында.Енді бүгін өткенге өкінетін, жоққа егілетін жылауық күндер артта қалды .Исі қазақтың басты мақсаты іс- әрекет, ұлттық қайта өрлеу саяси және рухани азаттық жолында аянбай еңбек ету. Тілімізді биікке көтереміз десек ұлт болып жұмыс жасайық. Тілді отбасы ошақ қасынан ата­аналар өзімізден бастап үйренгеніміз абзал. Сол арқылы баланы да, қоғамды да тәрбиелей аларымыз сөзсіз. Еңсесі биік қазақ тілінің мәртебесін биіктетуге бірге атсалысайық ағайын!

Пайдаланған әдебиеттер:

1 «Ана тілі» газеті. 1990-1991,2010-2011жж.

2 «Тіл» журналы 2011ж. №2,3,4

3 «Тіл және қоғам» 2004 ж. №1

4 «Білім» журналы 2010ж №2

Резюме

В статье определяется необходимость развития родного языка

Г.Орынбайқызы, Қызылорда облысы Қазалы ауданы

№24 мектептің 11-сынып оқушысы

Жетекшілері: Б.И.Елбосын, Ж.Н.Сүлейменова

Жалпы, адам өзіндік әрекеті, қылығы, яғни мінез-құлқы арқылы біреуге ұнайды, біреуге ұнамайды. Осыған байланысты адамның мінез-құлқын сипаттайтын сын есімдерді үлкен екі топқа бөлеміз:

1. Мінез-құлықтың жағымды жағын, яғни жақсы мінезді сипаттайтын сын есімдер ашық, биязы, ақ көңіл жайдары, ибалы т.б.

2. Мінез-құлықтын жағымсыз жағын сипаттайтын сын есімдер: шайпау, қатыгез, қызба, шәлкез, ұрысқақ, оспадар т.б.

Міне, осы сын есімдердің өзін 1. Ер адамның мінез-құлқын сипаттайтын сын есімдер. 2.Әйел адамның мінез-құлқын сипаттайтын сын есімдер. З. Ер мен әйелге де ортақ мінез-құлықты сипаттайтын сын есімдер деп 3-топқа бөліп талдадық. Ер адамның мінез-құлқының жағымды жағын сипаттайтын сын есімдерге тоқталайық. Мәселен: Қыздай-сыпайы, биязы деген мағына береді. Иә, сыпайылық, биязылық ер баладан гөрі қыз балаға тән қылық болғандықтан, жігіттерде кездесетін осындай мінез-құлықты қыздай деп айтады. Мысалы: Тәрбиесі тәуір ғой, шіркіннің қыздай мінезін, еңбек сүйгіштігін айтсайшы, - деп қойды бір жуан дауысты, - деген сөйлемдегі қыздай сын есімі ер адамның мінез-қүлқының сыпайы, биязылығын айқындап тұр. Сол сияқты ер сөзімен тіркесе келіп, ер адамның мінез-құлқының жағымды жағын сипаттайтын сын есімдер кездеседі. Мәселен: Ер көңіл-бір беткей, өр мінезді адам. Ат аяғы жететін жерге жалғыз жортатын ер көңіл кісі (Ә.Нүрпейісов). Ер көкірек-батыл,өр мінезді адам. Арғының ер көкірек, долы мінез кей рулары Абылайға тақа бас ие қоймаған шағы.(Есенберлин). Ер көңілді жігіт ағасы біздің генерал, - деді Трофим. Бөтен адамның алдында өзін-өзі аямай отырған жігіт қандай қиындық болса да қасындағы жолдасын сатпайтын ер мінезін танытқан, -деген сөйлемдердегі ер көңілді, ер мінез тіркестері ер адамға тән бір беткейлік пен ерлікті анықтайтын болса алғашқы сөйлемдегі ер көкірек сөзі батылдықты, өр мінезділікті анықтайды. Себебі қазақша руды ер адамдар басқарған, яғни ер адамға тән батылдық, ерлікті ер көкірек деген тіркес арқылы беріп отыр.

Ер адамның мінез-құлқының жағымсыз жағын сипаттайтын сын есімдерде көптеп кездеседі. Мәселен: оспадар,сотқар ,бұзақы, тентек, қызба, есер, содыр, аусар, қатігез т.б сөздер ер адамға тән мінез-қүлықты сипаттайтын сын есімдер. Мінез-құлықта да үйленген адамға тән сабырлылық байқалмайды, баяғы жүрген қияңқы Қаратай деген сөйлемдегі қияңқы сөзі ер адамның бойындағы, мінез-қүлқының тентектігін, сотқар, бұзақылығын айқындайды. Оспандар-өрескелі қылықты,ұр да жық мінезді адам. Мысалы, Оның бейпіл сөз, оспадар қылығы жоқ (С.Байжанов).Содыр-тентек, бұзақы, аусар деген мағынада қолданылады. Сырттан Оспан кіріп келеді, ауылға келгелі көп сұраса да, көре алмаған тентек, содыр інісі (М.Әуезов).Бұл сөйлемдегі содыр сөзі Оспанның мінез-құлқын сипаттап тұр. Бұл сөз тентек, бұзақы сөздерімен синонимдес болып тұр, яғни бұндай қылықтар қыз баладан гөрі ер балаға тән. Ал, енді мынаған назар аударалық. Топтан қызба біреу айқай салды: - Былай кет, Бәкен. Қабірге жақындама.(Шашкин). Күтпеген жерден танысымның қатігез болып шыға келгені көңілімді суытып тастады. (Иманжанов) деген сөйлемдердегі қызба, қатыгез сын есімдері мінез-құлқын сипаттап тұр. Бірінші сөйлемдегі қызба сын есімі ашуланшақ деген мағынада қолданылып, әйел адамдардың мінез құлқындағы ашуланшақтықты сипаттайтын шайпау, ұрысқақ сөздерімен синонимдес. Ал, екінші сөйлемдегі қатігез сын есімі әйел адамдардан гөрі ер адамдарға тән қаталдық, қаттылықты айқындайды.

Сонымен қатар ер адамдардың мінез-құлқындағы ұнамсыздық күрделі сындарымен де беріледі. Мәселен, кеудемсоқ, кеуде соғар, қызу қанды, ұрда жық, есерсоқ т.б сөздер.

Қызу қанды-қызба, ашуланшақ деген мағынада қолданылады. Юзик қызу қанды өте албырт жігіт еді.(Қ.Қайсенов).Опыр-топыр кеудемсоқ бір мінез әйтеуір (О.Сәрсенбаев) деген сөйлемдердегі қызу қанды кеудемсоқ сөздері ер адамға бір қылық,ашуланса шатаса төбелесе кететін ер адамның мінез-құлқын сипаттап тұр. Ал әйел адамдарда кездесетін ашуланшақтықты көк долы, шайпау, шәлкем-шалыс деген сындармен айтатын болсақ, ер адамдарда кездесетін мұндай мінез-құлықты қызу қанды, ұр да жық, есерсоқ, кеудемсоқ сөздерімен сипаттаймыз. Қобыланды... ерлік көрсеткен кеуде соғар батырлардың атын атап келіп, кенет сәл қадірлеген (І.Есенберлин).Бұл сөйлемдегі кеуде соғар сын есімі менмен деген мағына береді. Әрине менмендік әиел адамға да тән, бірақ дәл осы сөйлемдегі кеуде соғар сын есімі әйел адамнан гөрі ер адамның, мінез-құлқындағы менмендікті сипаттайды.

Әйел адамдардың мінез-қүлқының жағымды жағын сипаттайтын сын есімдер Жібек сөзі ауыспалы мағынада қолданылып, әйел адамдардың мінез-құлқының биязы, жұмсақтығын жібектің жұмсақтығына ұқсатып, теңейді. Мысалы: Сағила әуел баста сонша назды да жібек мінезді жан еді (З.Шашкин). Бұл сөйлемдегі жібек көзі Сағиланың мінезінің биязы, жұмсақ, сипайылығын айқындап тұр. Жібек сөзіне - тей жұрнағы жалғанып салыстыру, ұқсату мақсатында мінез-құлықты сипаттайды. Бірақ жібек сөзінен гөрі эмоциясы басымырақ. Ал енді әйел адамдардың жағымсыз қылықтарын сипаттайтын сын есімдерге тоқталайық. Әйел адамдардың өзіне тән қасиеттері, қылығы бар. Мысалы, долы сөз әйел адамның мінез-құлқының ызақор, булықпалылығын сипаттайды.

Жүрегім деп құлап қалдым,

Жылайтұғын долы қыз,

Болатынбыз жұбатпақ

Жылы сөзбен оны біз. (С.Мэуленов) Шақар-долы, ашуы қатты. Мысалы, мінезімен көп адамға жақпайды да өзі де көпшілікке үйір емес (С.Сарғы).

Шайпау-ашуланшақ адам. Әлгінде ғана қызметкерін шыжықтай шыжғырған мінез шайдай ашылды, деген сөйлемдердегі долы-шақар-шайпау сөздері әйел адамдардың ашушаң мінездерін сипаттайды және бірімен бірінің эмоциясы басымырақ болып тұр.

Тарпан - бас білмейтін,үйретілмеген жылқы. Мысалы: Талбикенің бұл шайпау, тарпан мінездерін кейбіреуі сезіп қалып, әсте келулерін сирексітіп кеткен (С. Досымов). Бүл жерде тарпан сөзі ауыспалы мағынада қолданылып шадыр, шайпау деген мағына береді.

Көк айыл-ашуы қатты, ашушаң адам. Мысалы,Көк айыл қатын осынын бәрін азсынғандай ақырында, долылық буып, енесімен қатты жауығып алды (Ә.Нұрпейісов).

Көк дауыл-ашуы қатты адам. Зәржан Қыпшақ Ыбырайдың қызы-көк дауыл бәйбішенің маза бермесін білгенісін, бойдақ малдарды бөлек қарауылдау сылтауымен Майраның отауын ауылдан оқшау қондырады. (А.Жұбанов). Көк долы - өте ашушаң, ашуы тез қайтпайтын адам. Мысалы, бір ашуланып алса, көпіріп болмайтын көкдолы екен ол.

Көк ауыз-аузына келгенін айта беретін шатақ, ұрысқақ. Ол кісінің өзі көк ауыз, долы болса керек (С.С) деген сөйлемдердегі көк айыл, көк дауыл, көк долы ,көк ауыз сөз тіркестерінің беретін мағыналары бірдей болғанымен, олардың эмоциясы бірінен бірі басым болып тұр. Мәселен, көк айыл-көк дауыл-көк ауыз болып келеді. Көк ауыз сөзі шатақ, ұрысқақ деген мағына бергенмен, ұрысқақ, шапылдық, өздерінің эмоциясы әлдеқандай басым болады. Мысалы, Қожаның әйелі ұрысқақ, мінезі шәлкез адам болса керек. (Қож.хик.). Беттен алғыш шапылдақ әйел жүрегінің тарс айырылатындығын айтып зорланумен болды. (Б.Майлин). Бірінші сөйлемдегі ұрысқақ сөзі әйел адамның мінезінің ашушаң, қит етсе ұрыса кететіндігін сипаттаса, екінші сөйлемдегі шапылдақ сын есімі осы мағыналас болғанмен, одан гөрі эмоциясы басым болып ұрысудан бетер беттен алғыш ұрысқақ, шап ете қалатын әйелдердің мінезін көрсетіп тұр. Әрине ұрысу, шапылдау тек әйел адамдарға тән қасиет болғандықтан, осы аталған сын есімдер тек қана әйел адамдардың ұнамсыз мінез-құлқын сипаттайды. Сол сияқты әңгіме айту, өсек айту сияқты қасиеттерде-тек әйел адамдарға тән. Мысалы: өсекші, сапылдық сөздерін ер адамға таратып емес, әйел адамға айтқан дұрысырақ. Отырған жерін өсекпен өртейтін сапылдық, әйелдер қара кемпірдің алдында ауызын басып сөйледі (А.Жақсыбаев). Бұл сөйлемдегі сапылдақ сөзі сып-сып етіп, аузы аузына жұқпай өсек айтатын әйел адамдардын мінезін сипаттайды.

Жоғарыда айтылған сапалық сындардың граматикалық қасиет-сипаттары бар. Мысалы: шақар-шақарлау, шайпау-шайпайлау, тарпан-тарпанырақ т.б. адамның мінез-құлқын сипаттайтын сын есімдердің ішінде әйел адамға да, ер адамға да ортақ айтыла беретін сөздер бар. Біз оларды бөліп-жармай-ақ екі жынысқа да ортақ айта береміз. Олардың өзінің де ішінара жағымды және жағымсыз деп біліп қараймыз. Мәселен, жағымды, яғни ұнамды сияқты сипаттайтын сын есімдер. Оларға жайдары, ибалы, инабатты, ұстамды, ашық, тұйық т.б сөздерді жатқызуға әбден болады. Мысалы: Ал, Гусев болса, уайымы жоқ адамдай жайдары мінезінен танбайды (Т.Ақтанов). Бұл сөйлемдегі жайдары сөзі Гусевтің мінезінің ақ жарқын, ашық екенін көрсетеді. Раша көпке дейін үндемейді, беті ашылмаған уыз, ұяң қыздың мінез ибалылығы танытып, жүзін төмен салып тұрады (С.Шаймердинов). Қыздың әкесі көп сөйлемейтін тұйық кісі (М.Түзенов). Қоспан жуас, мінезі жұмсақ болғанымен, қайратты, қажырлы еді деген сөйлемдердегі үяң, тұйық, жуас, жұмсақ сөздері адам мінез-құлқының тек жағымды, ұнамды жағын сипаттайды, яғни ұяң-бұйығы, ұялшақ деген мағына берсе, тұйық сөзі ашылып сөйлемейтін адамның мінезін анықтайды. Ал, жұмсақ сөзі биязы жайдары, кішіпейіл деген сөздермен синонимдес. Адамның мінез-құлқының ұнамды жағын сипаттайтын сындар сөз тіркестері арқылы да беріледі. Мәселен: Ақкөніл, ақжарқын, ақкөкірек, кішіпейіл, ашық-жарқын т.б қойдан жуас да бағы ашық, иман жүзді, жылы жүрек т.б.

Мысалы: 1. Ой, ақкөйлек, қарағым деп бәйбіше даусын соза түсті (Ғ.Мұстафин) 2. Ақылды деп, арлы деп, ақбейіл деп, Мақтамайды бұл күнде ешкімді көп (Абай).

З.Әйткенмен анқылдаған ақкөніл мінезі, жас адамға тән сергектігі тосын көзге қарттың қатты қалжырап отырғанын аңғартпайды (М.Иманжанов) деген сөйлемдердегі ақкөйлек, ақ бейақ көніл сөздері адам мінезін ұнамды жағын сипаттайды. Әрине, бұл сөздер әйел адамдарға да,ер адамдарға да айтыла береді.

Жалпы алғанда, мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Адам мінез-құлқын ашуда қолданылатын мұндай сөздер мен сөз тіркестерінің стильдк, функционалдық қырларын зерттеп-зерделеу-өзекті мәселе.

Руководитель ст. преподаватель Манапова Г.К.

Понимание и сравнение пословиц и поговорок разных народов показывает, как много общего имеют эти народы, что, в свою очередь, способствует их лучшему взаимопониманию и сближению. В пословицах и поговорках отражен богатый исторический опыт народа, представления, связанные с трудовой деятельностью, бытом и культурой людей. Правильное и уместное употребление пословиц и поговорок придает речи неповторимое своеобразие и особую выразительность. Употребляя ту или иную пословицу в конкретной ситуации, говорящий стремиться подтвердить и подчеркнуть суть сказанного, для чего необходим их грамотный перевод, точное и тонкое донесение сути сказанного.

Пословицы и поговорки - широко распространенный жанр устного народного творчества. Они сопровождают людей с давних времен. Такие выразительные средства, как точная рифма, простая форма, краткость, сделали пословицы и поговорки стойкими, запоминаемыми и необходимыми в речи. Пословица выражает законченное суждение.

Поговоркой именуют краткое образное изречение, отличающееся от пословицы незавершенностью умозаключения.

Сходное определение можно встретить и во всех толковых словарях, а также во многих специальных статьях и исследованиях.

Главное отличие пословицы от поговорки в том, что пословица выражает общее суждение, а поговорка - суждение частичного характера. По мнению этих лингвистов, не только пословицы, но и поговорки могут иметь форму законченного предложения.

Поговоркой считается устойчивое предложение такой же структуры, как и пословица, но лишенное дидактического содержания. Пословицами и поговорками следует считать те высказывания, которые пользуются общественной популярностью. Отсюда следует, что обычно это - старинные высказывания, т.к. за короткий срок они не могли бы стать частью общественного сознания.

Иногда очень трудно отличить пословицу от поговорки или провести четкую грань между этими жанрами. Поговорка граничит с пословицей, и в случае присоединения к ней одного слова или изменения порядка слов поговорка становится пословицей. В устной речи поговорки часто становятся пословицами, а пословицы - поговорками.

Пословицы и поговорки - древний жанр народного творчества. Они возникли в далекое время, и уходят своими корнями вглубь веков. Многие из них появились еще тогда, когда не было письменности. Поэтому вопрос о первоисточниках стоит еще открытым. Можно выделить такие основные источники возникновения английских пословиц и поговорок народное, литературное, библейское происхождение, заимствование и использование цитат Шекспира в качестве пословиц и поговорок.

Источники возникновения пословиц и поговорок самые разнообразные. Чтобы стать пословицей, высказывание должно быть воспринято и усвоено простыми людьми. При этом первоисточник высказывания часто забывается.

Превратившись в пословицу, оно становится частью общественного сознания; произносящему пословицу неважно, кто ее придумал. Можно безошибочно предположить, что любая пословица была создана определенным человеком в определенных обстоятельствах, однако для очень многих старых пословиц источник их происхождения полностью утрачен. Поэтому правильнее будет сказать, что пословицы и поговорки имеют народное происхождение, что их первоисточник находится в коллективном разуме народа. Во множестве высказываний, суммирующих повседневный опыт, значение слов, по-видимому, перерастало в форму пословицы постепенно, без какого-либо явного объявления. Примером такой пословицы Фраза Make hay while the sun shines в дословном переводе. Заготавливай сено пока светит солнце, берет свое происхождение из практики полевых работ. Но после того как многие сотни людей выражали эту мысль многими различными способами, она приобрела, наконец, свою запоминаемую форму и начала свою жизнь в качестве пословицы. Подобным образом, высказывание Don't put all your eggs in one basket дословно - Не складывай все яйца в одну корзину, возникло в результате практического опыта торговых взаимоотношений.

Кроме того многие пословицы произошли из цитат или крылатых выражений и в большинстве случаев имеют известных авторов. Например, The end justifies the means (Цель оправдывает средства), проистекающая из теологической доктрины семнадцатого столетия, или золотая мысль The wish is father to the thought (желание начало дела), которая впервые была высказана Юлием Цезарем, или же высказывание A soft answer turns away wrath, несомненно, позаимствованное в своей завершенной форме из Библии. Употребление пословиц достигло своего расцвета во времена Шекспира, и более чем вероятно, что многие из них, приписываемые Шекспиру, существовали и раньше, хотя и в менее запоминающейся форме.

В старые времена Библия читалась весьма широко, так что многие из ее высказываний стали частью сознания до такой степени, что лишь немногие сейчас догадываются о библейском происхождении тех или иных пословиц. Тем не менее, многие английские пословицы целиком взяты из Священного Писания, например You cannot serve God and mammon (нельзя служить и Богу и богатству). The spirit is willing, but the flesh is weak (дух силен, но тело слабо).

Шекспир, несомненно, стоит на втором месте после Библии по числу цитат, используемых в качестве английских пословиц. Никто, однако, не может быть уверен в том, какие из приписываемых Шекспиру пословиц действительно являются его творениями, а какие взяты в той или иной форме из устной традиции.

Можно выделить такие основные источники возникновения английских пословиц и поговорок народное, литературное, библейское происхождение, заимствование и использование цитат Шекспира в качестве пословиц и поговорок. Пословицы следует отличать от поговорок. Главной особенностью пословицы является ее законченность и дидактическое содержание. Поговорка отличается незавершенностью умозаключения, отсутствием поучительного характера.

Английский язык очень богат идиоматическими выражениями, пословицами и поговорками, которые постоянно встречаются в литературе, в газетах, в фильмах, в передачах радио и телевидения, а так же в каждом дневном общении англичан, американцев, канадцев, австралийцев. Английская идиоматика, очень разнообразная, достаточно сложна для изучающих английский язык.

Пословицы и поговорки, являясь неотъемлемым атрибутом народного фольклора, и в свою очередь, атрибутом культуры данного народа, несут в себе отражение жизни той нации, к которой они принадлежат, это образ мыслей и характер народа.

Пословицы и поговорки многообразны, они находятся как бы вне временного пространства. Действительно, в какое бы время мы не жили, пословицы, и поговорки всегда останутся актуальными, приходящимися всегда к месту. В пословицах и поговорках отражен богатый исторический опыт народа, представления, связанные с трудовой деятельностью, бытом и культурой людей. Правильное и уместное использование пословиц и поговорок придает речи неповторимое своеобразие и особую выразительность.

Иногда очень трудно отличить пословицу от поговорки или провести четкую грань между этими жанрами. Поговорка граничит с пословицей, и в случае присоединения к ней одного слова или изменения порядка слов поговорка становится пословицей. В устной речи поговорки часто становятся пословицами, а пословицы – поговорками.

Заслуживают внимания те выразительные средства, с помощью которых достигается стойкость или запоминаемость пословиц и поговорок. Одно из таких средств - это рифма

Well begun is half done (хорошее начало полдела откачало).

Honesty is the best policy (честность - лучшая политика).

Простая сбалансированная форма пословиц и поговорок является наиболее часто применяемым приемом, например

Seeing is believing (увидеть значит поверить).

Easy come, easy go (легко пришло, легко ушло).

Like father, like son (как отец так и сын).

Краткость является существенным аспектом запоминаемых высказываний.

Still waters run deep (тихие воды глубоки).

Better late than never (лучше поздно, чем никогда).

Live and learn (Живи и учись).

Лишь очень немногие пословицы и поговорки многословны, большинство из них содержит не более пяти слов

As you make your bed, so you must lie on it (как постелишь, так и будешь спать).

The best is often the enemy of the good (лучшее часто враг хорошему).

A bird in the hand is worth two in the bush (птица в руке лучше чем две в кустах).

A good beginning makes a good ending (хорошее начало делает хорошее окончание).

Многовековой опыт общения народов, говорящих и пишущих на различных языках, свидетельствует о том, что хороший переводчик должен не только понимать смысл переводимого текста, но и владеть фразеологическим богатством языка, на который осуществляется перевод. Чаще всего под пословицами и поговорками понималось меткое образное изречение (обычно нарицательного характера), типизирующие самые различные явления жизни и имеющие форму законченного предложения. У английского языка свои законы, у русского - свои. У английского языка свой порядок слов, а у русского - другой. В английской фразе никогда не может быть двух отрицаний, а в русском мы только что употребили их два- никогда, не. Английская фраза в буквальном смысле звучала бы так : В английской фразе никогда может быть двух отрицаний.

Русский язык гибок, и он позволяет сохранять английский порядок слов во фразе, но не всегда. Английская фраза He was not ready буквально переводится, как он был не готов. Таков порядок слов режет слух, и мы меняем его на Он не был готов.

Трудности перевода английских пословиц и поговорок возникают и возникали всегда. А, учитывая все особенности того или иного языка, переводить то, что считается частью культуры одного народа на другой язык очень сложно.

Например, английская пословица

The pot calls the kettle black. Дословный перевод этой пословицы звучит так Горшок обзывает этот чайник чёрным

Если для англичан смысл пословицы понятен, то для русского человека эта пословица кажется чем-то новым, поэтому смысл не всегда раскрывается полностью. Значит, для того, чтобы и русский понял то, что хотели сказать пословицей англичане, надо искать русский эквивалент Чья бы корова мычала, а твоя помолчала

Такой вариант более понятен и ближе русскому человеку. Но если перевести ее опять на английский язык, то получится следующее

Anyone’s cow may moo, but yours should keep quite

Как видим, первоначальный вариант далёк от конечного.

Но вот ещё один пример трудностей перевода

Попал однажды Джону Леннону на глаза каталог по продаже огнестрельного оружия. Остроумный Джон сразу же представил вместо рекламы пистолета женщину, и получилась вроде как неплохая песня о любви под названием Happiness Is A Warn Gun - Счастье - это горячее оружие. When I hold you in mypalm, when I feel my finger on your trigger, I know that nobody can do me any harm… - когда я держу тебя в своей ладони, когда я чувствую свой палец на твоей застежке (trigger можно перевести и как курок, и как застежка), то я знаю, что никто не причинит мне ничего плохого…. И вовсе эта песня не про пистолет, как один ведущий радиостанции Би-Эй перевел Счастье - это теплый пистолет. Да ещё от себя добавил Вот видите, какая бестолковая песня. Для кого-то счастье-это из теплого пистолета пострелять….

Вот какие трудности встречаются на пути переводчика, когда он переводит английские пословицы.

Чтобы правильно перевести пословицу или поговорку прежде всего необходимо определить существует ли подобный фразеологический оборот в русском языке. Если такой оборот отсутствует, приходится подбирать аналогичный но с другой основой, например могут быть изменены части речи фразеологизма. Следует также учитывать, что стилистическая или эмоциональная окраска не всегда совпадают.

Если в русском языке нет фразеологизмов, в большем или меньшем объеме эквивалентных исходной фразеологической единице, нужно искать соответствующие по значению и окраске слова, так называемые однословные частичные эквиваленты фразеологизмов.

Иногда оправдано введение нового фразеологического оборота. Чаще всего этот путь применим к фразеологизмам, имеющим библейские, античные или мифологические источники.

Кроме того, чаще всего в русском языке существует несколько изречений с подобным смыслом, которые передают ту же суть, что и английский вариант. При выборе можно руководствоваться максимально приближенной лексической однородностью.

A friend in need is a friend indeed. - Друг в беде есть настоящий друг (дословный перевод). По лексическому составу ближе русская пословица Друг в нужде - истинный друг.

Однако более распространенная и чаще используемая пословица - Друзья познаются в беде имеет место при переводе.

Многие пословицы и поговорки легко переводятся на русский язык seize the bull by horns - взять быка за рога; другие же нуждаются в объяснении, так как наоборот, не имеют ничего общего с нашими русскими выражениями, хотя можно иногда догадаться, что же англичане хотят сказать. Например, наиболее распространенная поговорка between the devil and deep blue sea, что по-русски звучит как между двух огней. В Америке же дословное между двух огней звучит как между чертом и глубоким синим морем - означает то же, что и находиться между Сциллой и Харибдой и не требуется большого разъяснения.

Пословицы и поговорки можно разделить на такие категории

1. английские пословицы и поговорки, которые полностью переводятся одинаково на русский язык, т.е. английский вариант полностью соответствует русскому; Honesty is the best policy. - Честность - лучшая политика (дословный перевод совпадает с русским эквивалентом). Таких пословиц и поговорок наименьшее количество. Среди проанализированных нами 100 пословиц эта категория составила 11%.

2. английские пословицы и поговорки, которые частично переводятся одинаково на русский язык, т.е. английский вариант несколько отличается от русского; Tastes differ. - Вкусы различны. (дословный перевод). О вкусах не спорят. На вкус и цвет товарища нет (русская пословица).

He laughs best who laugh last. - Лучше всех смеется тот, кто смеется последним (дословный перевод). Хорошо смеется тот, кто смеется последним (русская пословица). Too much knowledge makes the head bald. Слишком много знаний делают голову лысой (дословный перевод). Много будешь знать - скоро состаришься. Таких пословиц и поговорок большинство - 57%.

3. английские пословицы и поговорки, которые полностью отличаются переводом на русский язык, т.е. английский вариант не соответствует русскому, а сохраняется только общий смысл высказывания. It never rains but it pours. - Беда обрушивается не дождем, а ливнем (дословный перевод). Пришла беда - отворяй ворота (русская пословица). Беда одна не ходит (русская пословица). As you make your bed, so you must lie on it. - Как постелешь, так и поспишь (дословный перевод). Что посеешь, то и пожнешь (русская пословица). Таких пословиц - 32%.

Заключение

Пословицы и поговорки, являясь частью культуры данного народа, всегда оставались и останутся актуальными, несмотря на развитие экономики и техники, на прогресс и дальнейшее развитие культуры. В любое время пословицы и поговорки будут характерной чертой данного народа, объектом внимания и исследования. Они находятся вне времени и вне классового деления, т.е. их произносят как богатые люди, так и люди низших слоев общества; дословный перевод некоторых пословиц и поговорок английского языка является также народным крылатым высказыванием в русском языке, что может свидетельствовать об общности речевой культуры народов; любая английская пословица и поговорка имеет соответствующий русский эквивалент в народном фольклоре для многих английских высказываний в русском языке имеется не единственный эквивалентный перевод. Правильный и полноценный перевод пословицы или поговорки с английского языка требует не только знаний лексики, что способствует только дословному переводу, но необходимо также складно и грамотно передать ее основное содержание, используя русские пословицы и поговорки.