Сүлейменова қарлығаш қанатбекқызы

68 
 
мәтіннің ішіне ену үдерісіндегі ең басты ұстаным ретінде қарастыратындығын 
байқаймыз.  Сабақ  барысындағы,  шығарманы  талдау  үстіндегі 
ой 
операцияларының  өн  бойында  қызығушылық  та,  оқырмандық  қабілет  те  егіз 
қатар жүзеге асады.  Оқушыларды әдебиетке қызықтыру,  олардың оқырмандық 
қабілеттерін ұштау  Қазақстанның еңбек сіңірген мұғалімі, КСРО Мемлекеттік 
сыйлығының  лауреаты,  Қазақстан  Республикасы  педагогика  ғылымдары 
академиясының академигі Бітібаева Қанипа Омарғалиқызының қазақ  әдебиетін 
оқыту әдістемесіндегі елеулі еңбегі деп білеміз. Ұстаздың «Ой тастау, ойланту, 
ойлау»  технологиясы  әдеби  айтыс,  пікірлесу,  диологиялық  әңгіме,  проблема 
шешу,  іздену  сияқты  өнімді  әдістермен  қатар  оқушылардың  өз  бетімен 
ізденуіне, шығармашылық  зерттеу жұмысына негізделеді. Ұстаздың  әдебиетті 
оқытудағы    басты  ұстанымы–  көзбе-көз  әңгіме,  ойлы  сұхбат,  пікір  еркіндігі, 
оқушының  білімді  өз  еңбегімен  алуына  жағдай  жасау,  оқу  жүйесін  тереңдете 
беру, оны игертудің тиімді жолдарын іздеуге бағытталып,  оқыту үдерісі  ойлау 
іс әрекеттері арқылы жүзеге асып отырады.  Әдіскер ұстаздың әдебиетті оқыту 
ұстанымы ой салу, ойлау, ойланту, бір шешімге келу пәлсапасынан тұрады. Ой 
салу  –  ұстаз  тарапынан,  ойлану  –  шәкірт  тарапынан,  ойланту  –  (ойлауы 
жетіспей жатқан оқушыға түрткі жасап, ойлантуға алып келу) ұстаз тарапынан, 
бір шешімге келу – оқушы тарапынан жүзеге асады. Ұстаз тәжірибесінің тағы 
бір ерекшелігі, оқушылар сабаққа өздері мақсат қойып келеді. Ол мақсаттарды 
ұстаз  диагностика,  болжам  үшін  пайдаланады.  Оның  сабақ  жоспары  оқушы–
субъектінің  еркіндігіне  жол  ашады,  оқушының  да,  ұстаздың  да  іс  әрекеті 
түпкілікті нәтижеге қол жеткізудің өнімді еңбегіне айналады. 
Бұл  туралы  атақты  педагог  «Мақсатым  –  сабақты  қызу  еңбекке  құру: 
сабаққа  оқушыларды  тыңдаушы  дәрежесінде  емес,  еңбек  етуші,  білімді  өз 
еңбегімен  алушы  (білімді  өз  еңбегіне  қарай  алушы)  дәрежесінде  қатыстыру. 
Олар – пікір айтушылар, қызу айтысқа қатысушылар, көркем шығармаға деген 
өз  көзқарасы,  эстетикалық  талғамы  қалыптасып  келе  жатқан  азаматтар.  Сол 
себепті  де  оларды  сабақта  үнемі  іздендіріп  отыруды,  шығармашылыққа 
баулуды  әдебиетке  қызықтыру»,  -  дейді  [103].  Әдебиет  сабағында  бос 
отыратын,    сабаққа  селқос,  тек  орындаушы,  тек  дайынды  қайталап  айтушы 
оқушы  болмайтыны  осыдан  байқаймыз.  Жаңашыл  ұстаздың  өз  ізденісінен 
туған  оқушыларды  ғылыми-зерттеу  жұмысына  баулу  мақсатындағы  «Билер 
кеңесінің  отырысы»,  «Мен  –  зерттеушімін»,  «Пікір  қорғау»,  «Кіші 
зертханадағы  ғылыми  кеңес»,  «Ұлылар  үндестігі»,  «Жобалар  сайысы», 
«Шешендік  турнирі»,  «Консилиум»,  «Сөз  жарысы»,  «Өнер  жарысы»,  «Есеп 
беру  сабағы»  деген  жұмыс  түрлері  оқушылардың  әдеби  білімін  жетілдірумен 
қатар  олардың  эпикалық  туындыларды  көркем  қабылдауына  да  көп 
көмектесетінін аңғардық. 
Мектептік  әдеби  білім  беру  ісінде  көркем  шығармадағы  әдеби 
қаһарманның  жоғарғы  сынып  оқушыларының  өмірдегі  өз  жолын  таңдауына, 
азаматтық  ұстанымының  қалыптасуына,  отаншылдық  сезімінің  тереңдеуіне, 
өмір мен өнерге құштарлығының, кітап оқуға қызығушылығының дамуына зор 
әсер  ететіндігіне  ерекше  назар  аударылады.  Мұнда  жоғарғы  сынып 

69 
 
оқушыларының 
көркем 
шығарманы, 
ондағы 
әдеби 
кейіпкерлерді 
қабылдауындағы  жас  ерекшеліктеріне  сай  даму  мүмкіндіктері  оған  қажетті 
алғышарт  болып  табылады.  Көркем  туындыдағы  әдеби  кейіпкерлердің 
қоғамдық  құбылыстарға  қатысы,  мақсаты  мен  мұраты,  өмірге  көзқарасы, 
қарым-қатынас мәдениеті өзін қоршаған ортадан әлеуметтік-философиялық ой 
түюі  секілді  тағы  басқа  қасиеттерінің  көрінісі  ересек  оқушы-оқырманның  өз 
бойындағы осындай қасиеттерді оятуына, дамытуына мүмкіндік береді, өзінше 
ойлануына,  өмірлік  құбылыстардан  қорытынды  жасауына  ықпал  етеді.  Сөйтіп 
шәкірт  ойына  қозғау  салады,  қиялына  қанат  бітіреді.  Әдеби  туындының 
оқырман алдындағы негізгі міндеті де осы болып табылады.  
Біз жоғарыда сабақ үдерісінде бір шығарманы сыныптағы оқушылардың 
барлығы бір деңгейде қабылдай алмайтынын, себебі, қабылдау жекелік сипатқа 
ие,сонымен  бірге,  оқушы  қабілеттілігін  айқындайтын  шығармашылық  үдеріс 
екеніне  тоқталдық.  Осы  орайда,  әдебиет  сабақтарында  оқушылардың  көркем 
шығарманы қабылдауының үш түрі жиі байқалатынын айтамыз: 
 
 
Сурет 2 – Жоғары сынып оқушыларының эпикалық шығармаларды оқырман 
ретінде қабылдау түрлері 
 
Үшінші 
топтағы 
оқушы-оқырмандарда 
көркем 
шығарманы 
шығармашылықпен  қабылдаудың  ерекше  белгілері  көбірек  екендігі  көзге 
түседі.  Олардытуындыдағы  қоғамдық  ойлар,  табиғат  көріністері,  кейіпкерлер 
арасындағы  қарым-қатынас,  тартыс  шындық  өмірдегідей  ерекше  сезімге 
бөлейді.  Соған  орай  шәкірт  шығарма  кейіпкерлері  бастан  кешкен  қуаныш-
қайғысына  қоса-қабат  оқиғалардың  да  себеп-салдарына  ой  көзімен  назар 
аударады.  Ол  басты  кейіпкердің  немесе  қосалқы  кейіпкерлердің  кейбір  іс-
әрекеттері көңілден шықпай қалған тұстарда оны ойша өзінше «өңдейді», оны 
өзінше «қайта жазуға» әрекет етеді 

70 
 
Мұндай жайттар еркін шығармашылық ойы қалыптаса бастаған жоғарғы 
сыныптағы  жасөспірімдер  психологиясында  жиі  кездесетін  жағдай.  Оқушы  -
оқырман  адамзат  баласы  өзара  тату,  бақытты  өмір  сүру  керек  деген 
жалпыадамзаттық  гуманистік  ұғым  тұрғысынан  келіп,  жазушы  ұсынған 
адамды-адамның  қорлауы  сияқты  кертартпа  көзқараспен  оқырман  ретінде 
келіспеді  және  өзін  жазушы  орнына  қоя  отырып,  өзінің  еркін  ойын,  ашық 
пікірін  білдіріп  отыр.  Міне,  оқырман  ойы  мен  көзқарасының  шығармашылық 
сипатының  нақтылы  көрінісі,  жарқын  мысалы.  Әдеби  туындыны  жан-жақты 
талдау  оқырмандықты  дамыту  мен  әдеби  білім  беруді  тереңдетудің  барлық 
жүгін  арқалай  алмайды.  Оқырман  өзін  белгілі  бір  дәрежеде  жазушы  секілді 
сезінбесе,  шығарма  бойына  алтын  желідей  тартылған  жазушы  ойын,  шығарма 
идеясын,  қаламгер  тұжырымдамасын  толыққанды  түрде  сезінуі  мүмкін  емес. 
Көркем  шығарманың  өн  бойына,  айтар  ойына  жазушы  психологиясына  ене 
отырып  жақындау  оқушының  шығармашылық  ойлауын  дамытатын  бірден  бір 
нысаналы  әрекет.  Біз  жоғарыда  атаған  мәскеулік  озат  мұғалім  Е.Н.Ильиннің 
«Кітапты  талдап  қана  қоймаймыз,  сонымен  бірге  оны  «жазамыз  да»,  ...оларға 
Пушкинді де, Чеховты да бейімдемеймін, керісінше олардың өзін сәл-пәл болса 
да  пушкиншілер,  чеховшылар  етемін...»,  -  деуі  де  осыған  байланысты 
екендігінде дау жоқ [102,38б]. 
Сонымен  мектеп  шәкірттерінің  шығармашылық  ойлауын  дамытуда 
мәтінді  оқу  арқылы  келетін  оқырмандық  тұтынушылығын  тәрбиелеумен  бірге 
өзін  шығарма  авторы  ретінде  сезіне  отырып,  ойлауға  үйретудің  де  маңызы 
орасан  жоғары  екен.  Бұл  үдеріс  оқушы  шығармашылығының  дамуына 
мүмкіндік береді.  
Мектеп  оқушыларының  жоғарғы  сыныптарда  еркін  тақырыпта  шығарма 
жазуы,  өз  бетімен  өлең  жазуға  әрекеттенуі,  әңгіме  жазуға  қызығушылығы 
сияқты  оң  қасиеттерін  олардың  әдеби  дамуының  көрсеткіші  ретінде 
қабылдауға,  жақсы  бағалауға  болады.  Сондай-ақ,  бұл  үдеріс  мектептегі  әдеби 
білім беру жұмысының бөлінбес бөлшегі секілді жүргізіледі.  
Мектеп  қабырғасында  оқитын  оқушының  әңгіме,  өлең  жазуы  сияқты 
тырнақалды  шығармашылық  әрекеттері  педагогикалық  психологияда  «әдеби 
үлес» ретінде, олардың көркем шығарманы оқуы нәтижесінде шығармашылық 
ізденістер  жасауы  арқылы  рухани  қалыптасуына,  өзін-өзі  тәрбиелеуіне 
берілетін  мүмкіндік  ретінде  саналады.  Ал,  оқушы  шығармашылығы  да  еркін 
ойдың,  өзіндік  дербес  пікірдің  жемісі  болғандықтан  –  жеке  оқушының 
бойындағы  дарындылық  қасиеті  туралы  айта  кеткен  абзал.  Дарындылық  – 
жалпыға  тән  қасиет  болмаса  да,  әдеби  білім  беруге,  оқырмандық  қабілетті 
қалыптастыруға  қатысты  ұғым,  шығармашылық  ой  мен  еңбектің  биік  шыңы. 
Дарындылықтың  табиғи  болмыс-бітімін,  пайда  болу  заңдылықтарын,  баланың 
жас  ерекшеліктеріне  қатысын  психологиялық  тұрғыда  түсіндіру  өте  қиын. 
Осындай күрделілігіне қарамастан дарындылықтың да тәрбиелеуді, дамытуды, 
қалыптастыруды талап ететіндігі жасырын емес.  
Түйіндеп  айтқанда,  оқырмандық  қабілетті  дамыту  –  оқушының  жас 
ерекшелігінен  туындайтын  психологиялық  даму  үдерістері  мен  заңдылықтары