10
Табиғи газдың энергетикасы кен орнына байланысты газдың
жалпы салмағының 85–99 % құрайтын метанмен анықталады .
Метанның физикалық-химиялық қасиетінің мейлінше таралған
мотор отыны (бензин, керосин, дизел отыны және т . б .) солар-
дан тұратын басқа көмірсутектерден айтарлықтай айырмасы
бар . Бұл метанды аса бір тұрақты табиғи қоспа етеді және со-
нысымен газды мотор отыны ретінде пайдаланғанда айырықша
құнды сапа береді .
Поршенді ЖҚЖ үнемділігін көтеру бойынша жұмыстар қозғал-
тқыштар мен оларды пайдалану режимін жетілдіру, отынның
жаңа түрлерін іздеп табу бағытында жүргізіледі .
Қозғалтқыштың техникалық-экономикалық көрсеткіштері көбі-
не пайдаланылатын отынның сапасына байланысты . Қозғал-
тқыштың сенімді, үнемді және бұзылмай жұмыс істеуін қамта-
масыз ету үшін отын мынадай талаптарға жауап беруі тиіс:
• жанған кезде жоғары жылу беруі;
• қозғалтқыштың іске жеңіл қосылуымен, қоспа жасау, бір ре-
жимнен екінші режимге бір қалыпты ауысу және түрлі кли-
маттық жағдайларда пайдаланған кезде қозғалтқыштың
тұрақты жұмыс істеуімен шарттасатын қоспа жасаудың жақсы
қасиетіне ие болуы;
• барлық пайдалану режимдерінде тез тұтанып жанбау;
• қозғалтқыш бөлшектерінің қатты қызып кетуі мен тозуына
алып келетін күйенің пайда болуын болдырмау;
• онымен тікелей байланыс жасағанда да, сол сияқты жану
өнімдерінің пайда болуынан бөлшектің тотығуын тудырмау;
• тасымалдау және сақтау кезінде тұрақты болуы, демек өзінің
бастапқы қасиетін өзгертпеуі;
• қату температурасының төмен болуы;
• адамға және қоршаған ортаға зиянды әсер етпеуі .
Төрт еселік карбюраторлы қозғалтқыштағы жұмыс процесі
былай жүзеге асырылады . Бірінші тактіде – ол кезде поршень
жоғарғы өлі нүктеден (ЖӨН) төменге (ТӨН) қарай қозғалатын,
11
кіру қақпақшасы ашық, ал шығу қақпақшасы жабық болатын
сору тактісінде – қоспа жасалатын камерада разрядтау жүзеге
асады . Соның нәтижесінде ауа ауаны тазартқыштан карбюра-
тордың қоспа жасайтын камерасына түседі және отынды басты
циклдерден іліп алады, отын кіргізу коллекторында қозғалы-
стағы ауамен араласады және отын ауа қоспасын құрап буға
айналады .Соңғысы қозғалтқыштың жану камерасына түседі,
онда алдыңғы циклдан қалған отын өнімдерінің жанатын қал-
дықтарымен қосымша араласады . Жұмыс қоспасы пайда бола-
ды . Екінші тактіде, сығымдау тактісінде поршень ТӨН-нен ЖӨН-
ге қарай қозғалған кезде, жұмыс қоспасы қосымша араласады,
сығымдалады, температурасы көтеріледі және сұйық фазадағы
отын қалдықтары буға айналады .
Сығымдау дәрежесіне байланысты жану камерасындағы қы-
сым 1 …1,2 МПа көтеріледі, қоспаның температурасы 260
…370 °C ұлғаяды . Үшінші тактіде, жұмыс барысы тактісінде, дай-
ындалған қоспа оталдыру білтесінен шыққан ұшқыннан тұтана-
ды . Қоспа жанған кезде бөлініп шыққан жылу энергиясы қисық
тиекті-шатун механизмінің көмегімен механикалыққа айнала-
ды . Соңғы төртінші такті, шығару тактісі кезінде, отынның жанба
өнімдері цилиндрден және жану камераларынан атмосфераға
шығарылады . Содан кейін процес қайталанады .
Метанның жану жылылығы 49,4 МДж/кг құрайды . Автомо-
биль бензиніндегі бұл көрсеткіш 45,2 МДж/кг тең, бұл 9 % кем .
Авиациялық керосинмен салыстырғанда метанның басымдығы
тағы – 11 % жоғары .
Газды қозғалтқыштың отын үнемдеуі – автомобиль моторының
анағұрлым маңызды көрсеткіші – отынның октан санымен және
отын-ауа қоспасының от алғыштық шегімен анықталады .
Октан саны, қысымы жоғары дәрежелі қуатты және үнемді
қозғалтқыштардың отын қабылдау мүмкіндігін шектейтін отын-
ның тез тұтанып жану тұрақтылығының көрсеткіші болып табы-
лады . Заманауи техникада октан саны отынның мынадай со-
рттылығының басты көрсеткіші болып табылады: ол неғұрлым
жоғары болса, отын соғұрлым сапалы және қымбат . Метан мо-
12
лекуласының жоғары тұрақтылығы арқасында табиғи газ бар-
лық көмірсутекті отындар ішінде октан санының 105 тен 120
бірлікке дейінгі анағұрлым жоғары санына ие болады, демек
тез тұтанып жану тұрақтылығы осы көрсеткіштің эталоны – изок-
таннан да жоғары . Ресейде айтарлықтай көп тараған бензин-
дердің октан саны: 76 (А-76), 86 (АИ-92), 95 (АИ-96 немесе
«Экстра-95») .
Бұл сапа табиғи газды қолданыстағы ұшқыннан тұтанатын
қозғалғыштардың барлық түрлері үшін ғана емес, қуаттылығы
мен үнемділігін жақсарта отырып, осы қозғалтқыштардың
сығымдау дәрежесі бойынша форсирлеу үшін де қолдануға
мүмкіндік береді .
Қозғалтқыштан барынша көп қуаттық талап етілмеген кездегі
режимдерде (қаладағы қозғалыс) табиғи газбен жұмыс істей-
тін автомобиль, бензинмен жұмыс істейтінге қарағанда анағұр-
лым үнемді . ВГАЗҒЗИ арнайы қойған тәжірибелер газбен жұмыс
істейтін ЗИЛ 130 автомобильінің сағатына 25 тен 50км/сағ .
дейінгі жылдамдықпен 100 км жұмсалатын отын шығыны сол
автокөліктің осы шарт бойынша бензинмен жұмыс істегеніне
қарағанда 2 есе кем екенін көрсетті .
Газбен тығыз жұмыс істейтін қозғалтқыштың тозу тұрақтылығы,
отын мен мотор майының өзара әрекетіне байланысты . Бензинді
қозғалтқыштардағы жағымсыз құбылыстардың бірі салқын іске
қосу кезінде отын цилиндрге буланбай түскен уақытта қозғал-
тқыш цилиндрдің ішкі бетіндегі бензиннің майлы қабыршығын
жуып кетуі болып табылады . Осы жағдайда бензин сұйық күйде
майға түседі, онда ериді және майлау қасиетін нашарлатып оны
сұйылтады . Екі эффекті де қозғалтқыштың тозуын жылдамда-
тады . Табиғи газ қозғалтқыштың температурасынан тәуелсіз
әрқашан газ фазасында қалады, бұл белгіленген факторларды
толығымен болдырмайды . Атап айтқанда, сондықтан жұмыс
істеп тұрған кездегі қозғалтқыштың ұзақ жұмыс істеуі бензиндіге
қарағанда 1,4–1,6 есе жоғары болып шығады .
Газ қозғалтқышының экологиялық қауіпсіздігі 21 ғасырдың ба-
сында, газды моторлы отынға даусыз басымдық беретін басты
Достарыңызбен бөлісу: | 
