Сборник трудов международной научной конференции «основные тенденции и особенности развития современной туристской индустрии в условиях цифровизации»

1. Antonio Lopez de Ávila, Javier González-Soria y Moreno de la Santa, Apichai Sakulsureeyadej and Taleb Rifai (2011): Technology in Tourism. Vol. 1, 9-10

2. Data from the official website of Eurostat. Statistics on ICT use in tourism. Data extracted in February 2016.

3. Data from the official website of Eurostat. E-commerce statistics. Data extracted in February 2016

4. UNWTO Affiliate Members. UNWTO Tourism Highlights, 2017 Edition, 16

5. UNWTO Affiliate Members. UNWTO Tourism Market Trends, 2016 Edition, 27-32

6. UNWTO Affiliate Members. UNWTO Global report on city tourism, 2012, Vol. 6, 13-15

КОМПЛЕКСНАЯ ОЦЕНКА РАЗВИТИЯ ТУРИСТСКИХ УСЛУГ АЛМАТИНСКОЙ АГЛОМЕРАЦИИ: ВОЗМОЖНОСТИ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ
Ансабаева М.С., Мусабекова А.Ж.

Алматинский Технологический Университет, г. Алматы,

Республика Казахстан

E-mail: ansabaevam@mail.ru, mussabekova.ais@gmail.com

Алматинская агломерация является одной из крупнейших сложившихся структур расселения Казахстана, имеющая огромный потенциал стать туристской дестинацией страны с современной и развитой инфраструктурой.

Уникальность Алматинского региона заключается в возможности развития практически всех видов туризма-экологического, этнотуризма, культурно-исторического, спортивно-экстремального, лечебно-оздоровительного и т.д. В связи с этим Правительством РК были разработаны и приняты «Концепции развития туристской отрасли Республики Казахстан до 2020 года» от 28 февраля 2013 года и «Концепции развития туристской отрасли Республики Казахстан до 2023 года» от 30 июня 2017 года, которые предусматривают кластерный подход развития отрасли туризма.

В рамках «Концепции развития туристской отрасли Республики Казахстан до 2020 года» территориально определены 5 кластеров: Астана, Алматы, Восточный Казахстан, Южный Казахстан, Западный Казахстан. Алматы рассматривается как центр горного и делового туризма, вследствие чего были созданы кластеры «Алматы - свободная культурная зона Казахстана» и «Алматы - город тысячи красок» [2].

Управлением туризма Алматинской области было выделено 6 приоритетных и основных туристских кластеров:

1. 
   Талгарско-Иссыкский кластер;
   
2. 
   Раимбекский кластер;
   
3. 
   Карадалинский кластер;
   
4. 
   Капшагайский кластер;
   
5. 
   Алакольско-Жетысуйский кластер;
   
6. 
   Восточно-Балхашский кластер.
   

Существуют определенные проблемы с возможностью разработки, а также организации уже разработанных маршрутов.

Пункты питания также относятся к придорожной инфраструктуре и к местам размещения. Здесь важно соблюдение норм гигиены, чистоты и безопасности для туристов. Также, как и в случае с местами размещения, пункты питания следует стандартизировать, ввести сертификацию и регулярно проверять СЭС, пока естественная конкуренция не будет настолько сильной, чтобы обеспечивать наличие важных факторов без проверок.

На сегодняшний день ситуация с человеческими ресурсами такова, что даже в г. Алматы туроператоры, к сожалению, зачастую не могут обслужить туриста на английском языке, не говоря о других близлежащих регионах. То же самое можно сказать об обслуживающем персонале на туристских объектах и местах размещения и питания. Более того, базовым стандартам сервиса обученных людей очень мало. Спасает казахское гостеприимство, когда оно перебарывает стремление к «быстрым и легким деньгам» от туриста [3].

Для качественного обслуживания на местах требуется обучение людей, принимающих туристов. Также нужно ввести сертификацию и возможность повышения квалификации для стимуляции конкуренции. Помимо этого, важно обучить людей на местах базовым знаниям иностранных языков.

Все вышеперечисленные пункты также применимы к подготовке гидов и экскурсоводов, но по своей современной методике и программе.

Для правильной работы важно участие областного Акимата, а также районных органов управления в туристской индустрии. Для эффективного развития туризма будет правильным создать организацию, под управлением Акимата и частного бизнеса. Таким образом, рыночное видение ситуации будет поддержано административными ресурсами государственных органов.

В цели и задачи этой организации будет входить инициация и координация сотрудничества между участниками кластера, равно как и стимулирование конкуренции среди участников рынка.

На данном этапе силами игроков рынка не удастся прийти к прогрессу, так как базовые вопросы дорог, придорожной инфраструктуры, стандартизации и сертификации провайдеров услуг, музеефикации и консервации объектов туризма не могут быть решены без участия органов местного управления.

В частности, требуется мотивация и поддержка местного населения в создании и развитии бизнеса путем:

1. обучения базовым принципам создания и поддержания Индивидуального Предпринимательства;

2. поддержка путем субсидий (старт-ап капитал) на конкурсной основе;

3. обеспечение налоговых льгот (без льгот местное население будет воспринимать регистрацию бизнеса как попытку забрать у них часть дохода);

4. создание филиалов областной DMO (Destination Management Organisations) в каждом кластерном участке.

Для филиалов также предпочтительно государственное финансирование. Сеть филиалов поспособствует лучшей координации между объектами туризма, местами размещения, туроператорами и туристами. В каждом филиале хотя бы по одному специалисту в идеале выделенному (дополнительной штатной единице).

В поддержании данного высказывания мы хотим привести в пример свой студенческий start-up проект «ATU travel», действующий с 2016 года. Start-up проект «ATU travel» ориентирован на развитие внутреннего туризма в рамках Алматинской агломерации среди студенческой молодежи и школьников. Мы занимаемся разработкой экскурсионных, оптимальных туристских маршрутов, включающие в себя активный, познавательный и спортивно-ориентированный отдых.

На сегодняшний день успехом пользуются такие экскурсионные маршруты, как: Чарынский каньон, Кольсайские озера, Поющие барханы, легендарная река Каратал, а также Иле-Алатауский Государственный Национальный парк, состоящий из Иссыкского озера, Большого Алматинского озера, Тургеньского водопада, Аксайского скита и т.д.

К тому же, среди студентов пользуется популярностью серия квестов под названием «Мой Алматы», позволяющий студентам и школьникам ближе познакомиться с историческими достопримечательностями, памятниками архитектурной культуры города Алматы, а также прочувствовать все тысячи красок этого прекрасного города!

Таким образом, «ATU travel» в стенах университета позволяет разрабатывать туристские экскурсионные маршруты на базе приведенных выше 6 кластеров, что способствует его популяризации и развитию, среди студенческого сообщества города Алматы.

Литература:

1. 
   Послание Главы государства Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее»
   
2. 
   «Концепции развития туристской отрасли Республики Казахстан до 2023 года» от 30 июня 2017 года
   
3. 
   «Мастер план развития туризма Алматинской области» от 02 июля 2015 года
   
4. 
   https://bnews.kz/ru/news/obshchestvo/turizm/kazahstanu_neobhodimo_razvivat_vnutrennii_turizm__zarubezhnii_ekspert
   

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы қ. Қазақстан Республикасы

Е-mail: akmaral_maks@mail.ru
Туризм саласындағы алғашқы заңнамалық зерттеулер қолданбалы және әртүрлі эконом-географиялық, әлеуметтік пәндерді зерттеулер ортасында болды. ХХ ғасырдың 60-шы жалдарынан бастап, туризм инфрақұрылымы мен туристік қозғалыстардың интенсивті дамуы теория мен заңнамалық зерттеулердің күшейуіне ықпал жасады. Туризм тек орын ауыстыру емес, ол көптеген экономикалық және әлеуметтік аспектілерді қарастырады. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның мәліметтері бойынша туризм әлемнің өндірістік-сервистік нарық айналымының 10 пайызын қамтамасыз етеді. Туризм сферасына әлемдік ұлттық жиынтық өнімнің 6%, әлемдік инвестицияның 7%, әр 16-шы жұмыс орны, әлемдік тұтынушы шығындарының 11%, барлық салық түсімінің 5% келеді [1]. Бұл көрсетілімдер туризм индустриясының әлемдік экономика нарығына тікелей әсерін көрсетеді.

Қазіргі таңда, туризм саласындағы заңнамалық қағидаларды оқып, түсіне білу, оларды ұтымды қолдану үлкен маңыздылыққа ие болуда. Көптеген шетелдік және отандық авторлар туризмге толық анықтама беруге тырысқанмен, туризмнің әр түрлі түсіндірмесін жинақтап қорыту өте қиын. Мысалға, 1980 жылы Филипин астанасында өткен жиында Манила декларациясы қабылданып, онда «Туризм – халықтар өмірінде маңызды орын алатын әлеуметтік, мәдени, білім және экономика ауданына, мемлекет өміріне және оның халықаралық қатынастарына тікелей әсер ететін қызмет түрі» деп көрсетілген. 1993 жылы БҰҰ-ның статистикалық комиссиясы туризмге келесідей анықтама берген болатын: «Туризм – бұл өзінің тұрғылықты жерінен тыс жерде болатын, 1 жылдан аспайтын уақыт мерзімінде, демалу, іскерлік және басқа да мақсаттарда саяхаттайтын тұлға қызметі». Сонымен қатар, Халықаралық туристік Академия баспасында берілген анықтамада (Монте Карло): Туризм – көңіл көтеру, демалу немесе емделу үшін жаяу немесе қандай да бір көлік түрімен жасалатын саяхат. Шетел ғалымы П.Г. Олдактың пікірінше, қазіргі ғылыммен жинақтап айтқанда: «Туризм – бұл өмір сүрумен және жұмыс орнын ауыстырумен байланыссыз халықтың қозғалысы, демалу, емделу, ғылыми іскерлік және мәдени кездесулер мақсатында саяхаттау». Нормативті-құқықтық тараптан, туризмді нақтылып ашып көрсететін анықтаманың болуы негізгі мақсат екендігі анық. Қазір «туризм» терминін кең және терең түрде түсіндіру қажеттілігі туындауда. Біздің зертеуіміздің нәтижесінде, туризм анықтамасы екі бағытта: географиялық және экономикалық тарапта берілетініне көз жеткіздік. Туризм географиялық тұрғыдан сұраныс және ұсыныстың кеңістік-территориялық қолданылу негізінде қарастырылады. Экономикалық тұрғыдан туризм сұраныс және ұсыныстың тұтынушылық шаруашылық негізін көрсетеді. П.В.Шульгиннің пайымдауынша, қазіргі туризм анықтамасы 2 көзқарасты біріктіреді. Оның бірі туризм индустриясы – халық шаруашылығы құрылымында ерекше саланың бірі. Ол барлық келушілерге сұраныстарын қанағаттандыру үшін маманданған бірқатар өндірістік қызметтер мен қызмет көрсету мекемелерінің жиынтығы. Екіншісі, туризмді дербес салаға бөлу. Егер туристік мекемелерге қатысты туризмнің өзіне тән еңбек ұсынысының ортасы болса, онда бұл қызмет туризмді дамыту және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты болады.

Туризм және туристік қызмет саласындағы негізгі нормативтік құқықтық акті - «Қазақстан Республикасындағы туризм қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 2011 жылы қабылданған Заңы. Аталмыш нормативтік-құқықтық актінің 2-бабында: «Қазақстан Республикасының туристік қызметі туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінен, осы Заңнан және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта туристiк қызмет туралы заңнамасында көзделгеннен өзгеше ережелер белгiленсе, халықаралық шарттың ережелерi заң шығаруды талап ететiн жағдайларды қоспағанда, халықаралық шарттың ережелерi қолданылады» [2]. Заң әр адамның демалу құқығын құрметтеуге, өзара түсіністік пен ынтымақтастықты дамытуға, халықтар арасындағы мәдени және рухани алмасуға жәрдемдесетін, әлеуметтік дамуға ықпал ететін, қосымша жұмыс орындарының көзі болып табылатын қызметтің жаңа түрлерін жасауға ықпал ететін туризм саласындағы халықаралық-құқықтық актілерде бекітілген қағидаттарға негізделді. Қолданыстағы заңмен салыстырғанда, туризм туралы заң нормативтік акт болып табылады және де ол табиғатты реттейтін және тұжырымдамалық сипатта болады.

Осылайша, Қазақстан Республикасында туризмнің дамуы:

• 
  Қазақстанның табиғи-географиялық, тарихи және мәдени құндылықтарды Қазақстан Республикасының аумағында туристер келетін, өнер және өнеркәсіптік мақсаттар бірегей объектілерді таныстыру;
  
• 
  Қазақстан Республикасы мен басқа елдердің әртүрлі өңірлерінің табиғи және мәдени нысандарымен танысу мақсатында Қазақстан Республикасы азаматтарына арналған туристік сапарлар мен маршруттарды ұйымдастыру;
  
• 
  Қазақстан Республикасының халықаралық гуманитарлық қатынастарын нығайту және кеңейту;
  
• 
  Туристік қызметті экономиканың жоғары өсу саласына айналдыру.
  

Негізінен, туристтік қызмет термині заң шығарушы тарапынан пайдаланылды. Қазақстан Республикасындағы туристік қызметтің шеңберінде туристік субъектілердің негізгі заңнамалық міндеттеріне сәйкес туристік және экскурсиялық сапарлар мен туризмді ұйымдастыру, туристік қызметтердің барлық түрлерін ұсыну, туристік тауарларды және басқа да өнімдерді өндіру және сату түсінікті болды. Туризмге мүдделі тараптар бойынша заңды және жеке тұлғалардың, шетелдік заңды және жеке тұлғалардың, сондай-ақ, туризм саласындағы қызметті жүзеге асыратын азаматтығы жоқ адамдарды түсіну.

Туристер деп еліміздің азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың Қазақстан Республикасы аймағында немесе тыс жерде саяхат, жорық ұйымдастыру және басқа аймақтарды, елдерді, олардың салт-дәстүрін тану мақсатында немесе басқа елдердің азаматтары сол мақсатта біздің елге келуін айтамыз. Бұл атау халықаралық конференциялар мен жиындарда, сонау өткен ғасырдың ортасында өткен Рим конференциясында берілген анықтамалардың тұспасында әзірлеген деп те санауға болады.

Солтүстік Америка әлемдік туризм нарығында Еуропа артынан келе жатқан жетекші аймақтардың бірі, алайда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін туристік бизнестің дамуы салыстырмалы түрде жақында өрлей бастады. АҚШ-та туризмнің табысты дамытудың маңызды факторы - қуатты инфрақұрылым болып келеді. Белгілі бір ерекшелігі - Еуропадағы қабылданған қонақ үйлердің «жұлдыздық» классификациясы болмауы. 1997 жылы қонақ үй бизнесі кірісі 94 млрд. АҚШ долларын құрады [3]. Хюндай ғылыми-зерттеу институтының зерттеулері бойынша Оңтүстік Корея толқыны мәдениет индустриясын дамытып қана қоймай, сонымен қатар туризмнің дамуына да үлес қосып жатыр. Біздің елімізде туризм дамуына барлық жағынан қолайлы, бізге тек дамытып, туристердің назарын қарату қажет (кесте 1).

Туризм саласында арнайы заңгер кадрларды даярлағанда оны ТМД елдерінің қалыптасқан талабына сай етіп даярлау қажет. Салыстырмалы түрде айта кетелік, еуропалық жоғары оқу орындарының туризм факультеттеріндегі профессорлық-ұстаздық ұжым оқу жоспарларын, оқу әдістемесін өздері реформалай отырып, Еуропа одағының кез келген елінде шын мәнінде жұмыс істей алатындай етіп мамандарды даярлайды. Біздің мемлекетіміз үшін ТМД мемлекеттері аумағында жұмыс істей алатын кадрларды даярлау қажет, Еуразиялық Одақ оған бірден-бір себепші болуы әбден мүмкін.

Болашақта Қазақстанда туризм саласындағы құқықтық білім беру бағдарламасы әдістемелік жағынан да ойластыруды талап ететін болады. Қазақстандык туризмдегі заңнамалық білім беру саласын «еуропалық», «англо-американдық» жаққа бұрып қана қоймай, әлемдік тәжірибеге бет бұрыс жасату мәселесін естен шығармаған жөн, дей-тұрғанмен құқықты оқытуда ұлттық құқықтық жүйе басым түсе беруіне мән берілуі керек. Сондықтан да туризмді оқытуды мемлекеттік тілде жүзеге асыруға көңіл бөлудің орны ерекше.

Әдебиеттер:

1. 
   Turner R. Travel and Tourism: Economic Impact 2017 World. London: WTO, 2017. p. 1-20.
   
2. 
   Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 13 маусымдағы №211 «Туристік қызмет туралы» Заңы, Қазақстан Ремпубликасының үкіметі. - Астана, 2001.
   
3. 
   Макаренко С.Н., Саак А.Э. История туризма. Таганрог: Издательство ТРТУ, 2003. - 94 с.
   
4. 
   Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 5 шілдедегі N 59-IV «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне туристік қызмет мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы, Қазақстан Ремпубликасының президенті, Ақорда. - Астана,2008.
   
5. 
   Шаховалов Н.Н. Интернет-технологии в туризме. Учебное пособие. - Барнаул: Издательство АлтГАКИ, 2007. – 251 с.
   

Алматинский Технологический Университет, г.Алматы, Республика Казахстан

Е-mail: stadnik-m@mail.ru
Для многих не является секретом тот факт, что туризм – это одна из стратегических отраслей экономики многих стран мира, он обладает большим потенциалом роста и серьезными шансами на развитие в будущем. Казахстан в целом и Алматинская область в частности, имеют реальные возможности стать полноценной туристкой дестинацией с современной и развитой инфраструктурой. В настоящее время правительство Республики Казахстан уделяет достаточно серьезное внимание развитию отрасли туризма в стране. Туризм имеет широкое и прямое влияние на социальное развитие страны, способствует развитию трудовых навыков и профессиональному росту. При активном содействии государства в развитии туристкой инфраструктуры открываются широкие возможности для развития малого, среднего бизнеса и предпринимательства в целом, что оказывает положительный эффект на развитие экономики не только региона, но и страны в целом[1].

Для Казахстана выгодно развивать въездной туризм, дающий дополнительные доходы, в виде иностранной валюты. Для нас, туризм мог бы стать одним из стимулов развития экономики, что даст возможность создать дополнительные рабочие места, расширить экспортный потенциал рынка для товаров и станет одним из источников валютных поступлений.

Казахстан богат туристскими ресурсами, но уровень развития туризма не соответствует международному. Туристская отрасль ориентирована на развитии выездного туризма, не уделяется должного внимания развитию въездного и внутреннего туризма.

В настоящее время туризм является отраслью, которая не мобилизует валютные поступления в Республику, а наоборот, является каналом утечки валюты во внушительных размерах. Предложения отдыха за рубежом востребованы в Казахстане потому, что там нашим туристам предлагают сервис более высокого качества и за умеренные цены. Зачастую бывает ситуация, когда отечественному туристу отдохнуть за рубежом выходит дешевле, чем в Казахстане[2].

Алматинская область по праву обладает серьезным потенциалом для развития всесезонного внутреннего и въездного туризма. Это огромная территория контрастов, где практически рядом с крупными мегаполисами и городами находятся большие пространства нетронутой цивилизацией природы. Уникальность области обусловлена тем, что здесь можно полноценно развивать практически все виды туризма[3].

Аким города Алматы провел заседание Делового Совета, в ходе которого были обсуждены вопросы развития туризма в мегаполисе. Бауыржан Байбек поручил учесть все собранные предложения при разработке Комплексной программы развития туризма в Алматы до 2020 года.

В ходе встречи аким Алматы отметил, что сегодня туризм формирует 10% мирового ВВП и этот тренд продолжает расти, поэтому в программе развития «Алматы-2020» туризм определен новым драйвером роста и приоритетной отраслью экономики города.

«Уже сегодня каждый второй иностранный гость Казахстана посещает Алматы, однако доля туризма в ВРП города все еще незначительна и составляет всего 1,5%. Проведенный анализ развития туризма в 10 конкурирующих и других странах определил ряд преимуществ Алматы, которые могут стать драйверами роста данной отрасли. Среди них тысячелетняя история города на Великом Шелковом пути, наличие памятников Всемирного наследия ЮНЕСКО, развитая инфраструктура города и близость практически первозданной природы. Алматы способна стать туристической столицей Центральной Азии», — отметил Бауыржан Байбек.

К слову, анализ конкурентоспособности алматинского турпродукта по 25 страновым и городским рейтингам показал, что Казахстан и Алматы занимают уверенные позиции в 22-х рейтингах.

Так, в рейтинге узнаваемости бренда страны согласно Bloom Consulting страна находится на 98 месте из 193 стран. В рейтинге Doing Business на 36 месте из 190, по стоимости и качеству жизни Mercer — 178 место из 400 стран. Это означает, что наряду с доступной стоимостью жизни, существуют благоприятные нормативная среда и условия для ведения бизнеса.

По словам участников Делового совета, на развитие туризма в Алматы также положительно влияет работа по созданию комфортной городской среды и продвижение города, как привлекательной туристской дестинации через спортивный, этнокультурный, медицинский и событийный туризм.

Вместе с тем, есть ряд вопросов, требующих решения, в том числе на центральном уровне. Среди них необходимость усовершенствования системы статистики туризма, повышения доступности цен на авиаперелеты и расширения прямых маршрутов, оптимизации процедуры получения виз и др. Был озвучен и ряд других вопросов. К примеру, несмотря на то, что места бюджетного размещения становятся все более популярными, в законодательстве нет такого понятия как хостел, что мешает дальнейшему развитию данного направления. Сегодня же количество хостелов за последний год в Алматы увеличилось в два раза, с 60 до 120 единиц[4].

В период проведения 28-ой зимней Универсиады 2017 ожидался большой поток иностранных туристов, который обеспечит наполняемость городских хостелов, но ожидания не оправдались, и многие владельцы хостелов были разочарованы в недостаточно профессиональном прогнозе объёма размещения иностранных туристов.

В июне 2017 года Правительство одобрило новую Концепцию развития туристической отрасли Республики Казахстан до 2023 года. По словам Арыстанбека Мухамедиулы, в настоящее время в стране разрабатывается новый туристический продукт "Сакральная география Казахстана". Мухамедиулы отметил, что составлен предварительный список макросакральных объектов, рабочая карта, где по каждому региону определено по 5-10 объектов.

"На сегодняшний день в предварительный список вошло более 100 объектов. Совместно с регионами ведётся сбор информации по формированию списка микросакральных объектов, которые на данный момент составляет 500 объектов", – сказал он.

Министр культуры и спорта пояснил, что в новой концепции предусмотрено шесть кластеров туризма: "Астана – сердце Евразии", "Единство природы и кочевой культуры", "Алматы – свободная культурная зона Казахстана", "Возрождение Великого Шёлкового пути" "Каспийские ворота", "Жемчужина Алтая".

Мухамедиулы подчеркнул, что для дальнейшего развития отрасли туризма необходимо решать административные барьеры, продолжить работу по внедрению безвизового режима, электронных виз, электронных гейтов и другие.

Также Арыстанбек Мухамедиулы сообщил, что для обеспечения благоприятного продвижения имиджа и маркетинга предусмотрено создание Организации по управлению и маркетингу дестинаций.

"Организация по управлению и маркетингу дестинаций будет уполномочена на исполнение следующих функций: продвижение Казахстана в качестве международной туристической дестинации, профессиональное управление туристическим брендом Казахстана, формирование и реализация стратегии маркетинга, привлечение въездных и внутренних туристов, стимулирование притока внешних и внутренних инвестиций в туристическую индустрию, участие на миноритарной основе в инвестиционных проектах, создание центров по подготовке квалифицированных специалистов для туристической отрасли", – пояснил министр.

По его словам, в 2018 году организация выступит в качестве оператора-лизингополучателя по Программе поддержки отечественного производителя, а также в качестве координатора пилотного проекта по охотничье-трофейному туризму в рамках ГЧП.

"Данную концепцию планируется реализовать в два этапа – а 2017-2019 годах и в 2020-2023 годы, при этом инструментом реализации конкретных задач будет являться план мероприятий по реализации Концепции развития туристической отрасли Республики Казахстан до 2023 года", – сказал Арыстанбек Мухамедиулы[5].

Туризм за быстрые темпы роста признан экономическим феноменом столетия и масштабность его развития свидетельствуют о его принадлежности к стратегическим отраслям экономики страны, что требует постоянного совершенствования государственного регулирования с целью обеспечения пропорциональности развития территориальных и отраслевых хозяйственных комплексов, обоснования политики занятости, обеспечения роста бюджетных доходов[6].

Большим минусом для развития туризма в нашей стране является недостаток информации о Казахстане как для иностранных туристов, так и для местных граждан. Стоит уделить особое внимание размещению в Сети качественных проектов о нашей стране, которые дадут подробную, актуальную и интересную информацию о Республике. Таким образом, это привлечёт большой поток туристов и привлечёт граждан РК к более активным действиям развития внутреннего туризма.
Литература:

1.Мастер-план развития туризма Алматинской области. Постановление Правительства Республики Казахстан «О проекте Указа Президента Республики Казахстан «Об утверждении Концепции развития туристской отрасли Республики Казахстан до 2020 года» от 28 февраля 2013г.,-№192.

2.Исабеков С.Б. «Проблемы развития туризма в Республике Казахстан» https://yvision.kz/post/482773

3.Интернет сайт акимата Алматинской области http://zhetysu.gov.kz.

4.Интернет сайт Делового портала «Капитал» https://kapital.kz.

5.Интернет сайт ИнформБюро https://informburo.kz.

6.Сенин В.С. Введение в туризм. – М.: Финансы и статистика, 1993.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЕМДІК-САУЫҚТЫРУ ТУРИЗМНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ КЕЛЕШЕГІ
Жаукенова Е. Н., Кенжал А., Шерова А. Т.

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Қазақстан, Алматы

E-mail: zhaukenovae@mail.ru

Әлем жаһандық қоғамдастыққа айналуда, ал туризм - жаһандық бизнес, оның кеңеюі нарығы жер бетінде бір орынды назардан тыс қалдырмайды. Қазақстанның әлемдік туристік нарыққа өзінің қызметтерін ұсынуға мүмкіндігі бар. Қазақстан емдік-сауықтыру туризмнің орнықты дамуы үшін ерекше мүмкіндіктер мен табиғи ресурстарға ие.

Емдік-сауықтыру туризмі бірнеше ерекшеліктерге ие. Біріншіден, курорттық емделу ұзақтығы аурудың түріне қарамастан кем дегенде үш апта болуы керек. Тек бұл жағдайда ғана денсаулыққа әсері болады. Екіншіден, курорттарда емделу қымбат. Соңғы уақыттарда салыстырмалы түрде арзан турларды дамытуға тура келетініне қарамастан, туризмнің бұл түрі ең алдымен медициналық қызметтердің стандартты жиынтығына емес, жеке емдеу бағдарламасына көбірек бағдарланған бай клиенттерге арналған. Тағы бір ерекшелігі, курорттарға көбінесе әлсіреген организмдері жұмыс және үйде күнделікті күйзеліске төтеп бере алмайтын жағдайдағы егде жастағы адамдар келеді. Тиісінше, бұл туристер белгілі бір ауруларды емдеуге мамандандырылған курорттар мен физикалық күштерді қалпына келтіруге үлес қосатын аралас типтегі курорттар арасында таңдау жасайды [3].

Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы санаторлық-курорт кешені кеңестік санаторлық-курорттық жүйеден бастау алды, сондықтан оның қазіргі жағдайы негізінен реформа алдындағы кезеңде қалыптасқан тәсілдермен анықталады. Бұл тәсілдер нарықтық экономика қағидаттарына қайшы келеді және саланы басқарудың көптеген заманауи проблемаларының көзі болып табылады.

Қазақстан Республикасында санаторлық-курорттық секторды дамытудағы басымдық экономикалық тиімділік қана емес, әлеуметтік әсер ету болып табылады. Қазақстан Республикасында санаторлық-курорттық қызметтер нарығын дамыту және жетілдіру өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Президент Н.Ә.Назарбаевтың айтуы бойынша: «Елдің болашағы негізінен біздің азаматтарымыздың денсаулығына, олардың жемісті жұмыс істеуіне, олардың ұрпақтарына не қалдыратынына байланысты... Сондықтан халықтың денсаулығы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» деген Жолдауының маңызды басымдықтарының бірімен айқындалады [1].

Қазақстан Республикасының санаторлық-курорттық мекемелері әртараптандырылған және клиенттердің қажеттіліктеріне бағытталған. Үкімет қаулысымен 2017 жылы денсаулық сақтау мақсатында жерасты сулары көздерінің тізімі бекітілді, соған сәйкес Қазақстан Республикасында 500 ге жуық шипалы су көздері анықталды. Санаторлық-курорттық кешендер елдің барлық дерлік аумағында таралған. Қазақстан Республикасында санаторлық мекемелердің көпшілігі әр түрлі ауруларды емдеуге көп назар аударады. Алматы және Ақмола облыстарында Қазақстанның ең ірі санаторлық-курорттық мекемелері орналасқан.

Қазақстан Республикасының санаторлық-курорттық мекемелерінің ерекшелігі Батыс Еуропаның тар мамандандырылған институттарымен салыстырғанда, көптеген ауруларды емдеуге бағытталған.

Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі комитетінің деректері бойынша, 2017 жылы мемлекеттің тұрғындарында науқастың құрылымында жетекші орынды тыныс алу жүйесінің аурулары(39,2%), жыныс жүйесінің аурулары (7,5%), жарақаттар мен уланулар (6,8%) аурулары иеленеді.

Санаторлық-курорттық қызметті ұйымдастырудың қазақстандық моделі бірқатар кемшіліктерге ие:

• 
  үйлесімді сервистік қызмет көрсетудің төмен деңгейі;
  
• 
  санаторлық-курорттық өнім құрылымында анимация мен бос уақыт компонентіне назар аудармау;
  
• 
  мемлекеттің санаторлық-курорттық саланың проблемаларына назарының төмендеуі;
  
• 
  медициналық және материалдық-техникалық базаның біртіндеп ескіруі;
  
• 
  санаторлық-курорттық жолдамалардың жоғары құны.
  

Сонымен қатар, санаторлық-курорттық мекемелердің ең көп саны Жамбыл облысында - 9,9%, Шығыс Қазақстан облысында - 7,9%. Ең аз саны келесі бағыттарда орналасқан: Павлодар - 5%, Атырау және Қостанай - әрқайсысы 4%; Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан - 3%, Қызылорда - 2%.

Санаторлық-курорттық мекемелердің ең аз саны Маңғыстау облысында - 1%.

Республиканың санаторлық-курорттық мекемелерінің ең аз саны басқа аудандармен салыстырғанда, төмен тартымды табиғи ресурстары бар және т.б. жерлерде орналасқан.

2017 жылы Алматы облысының санаторлық-курорттық мекемелерінде (21,9%) және Оңтүстік Қазақстан облысында (15,5%), Қарағанды облысында (14%) ең көп адамдарға қызмет көрсетілді, бұл клиенттердің 50% астамын құрайды. Ең аз адамдарға Маңғыстау (0,13%), Солтүстік Қазақстан және Қызылорда (0,6%) облыстарында қызмет көрсетілді. Осы кезеңде туризм индустриясындағы инвестициялардың көлемі 2015 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 47,5 млрд. теңгеге немесе 42,7% -ға артып, 67,7 млрд. теңгені құрады [2]. Қазақстанның туристік әлеуеті бай және даму үшін бірегей мүмкіндіктері бар.

Санаторлық-курорттық мекемелердің көрікті орындарында - орман, тау бөктерінде және саябақтарда қолайлы орналасуына қарамастан, олардың экологиялық жағдайлары белгіленген талаптарға сәйкес келмейді. Бұл мекемелердің санаторлық-гигиеналық режимін бұзу, негізінен, атмосфералық ауаның ластануының жоғары деңгейіне, автокөлік құралдарының, жақын өнеркәсіптік және коммуналдық кәсіпорындардың шығарындыларымен байланысты.

Дегенмен, курорттық аймақтағы жағдай айтарлықтай жақсы емес. Бір жағынан, жалпы қызмет көрсетуге баса назар аударатын көптеген санаторлық мекемелер өздерінің медициналық қызметіне аз назар аудара бастады. Бұл ахуалды тепе-теңдік деңгейде ұстау керек және табиғат ресурстарын, үлкен практикалық тәжірибені және еуропалық сервисті қалай үйлестіру керектігін үйрену керек, сонда адамдар демалып қана қоймай, сонымен бірге сауығып, емделетін де болады [3].

Санаторлық-курорттық мекемелердің қазіргі жағдайы оларды қалпына келтіру және одан әрі дамыту бойынша мемлекеттік бағдарламаларды қабылдауды талап етеді.

Осылайша, табиғи-климаттық және емдік факторларға ие Қазақстан аймақтарын дамытудың негізгі міндеті – медицинаның соңғы жетістіктерін және тұтынушылардың қажеттіліктерін ескере отырып, бір жағынан, салауатты өмір салтына, ал екінші жағынан, ойын-сауық іс-шараларына назар аударып, сапалы емдік-сауықтыру қызметтерін ұсыну.

Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келе, Қазақстанның санаторлық-курорттық нарығын дамыту үшін қажет:

• 
  осы саланың кәсіпорындары клиенттерді тарту мақсатында Қазақстанда өткізілетін жыл сайынғы халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелерге қатысады;
  
• 
  санаторлық-курорттық мекемелердің қызметін реттейтін заңнамалық базаны қалыптастыру және нығайту, сондай-ақ экономикалық дағдарыс кезінде осы саланы қолдау (салық төлемдерін азайту);
  
• 
  осы саладағы ғылыми зерттеулердің тиімділігін арттыру және жетілдіру мақсатында курорттық аймақта статистикалық деректерді көрсетуді түзету.
  

1. 
   Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты. (2015) Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Нұрлы жол» - болашаққа бастар жол.
   
2. 
   Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми сайты (2017) Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті. (туризм және мәдениет бөлімі).
   
3. 
   Ердавлетов С. Р. География туризма Казахстана.-Алматы: Галым, 1992г.-192с.
   

Еуразия Ұлттық Университеті, Астана

E-mail: aliken.dauren@gmail.com
Қазақстан Республикасында балалар мен жасөспірімдер туризмінің даму болашағы, қазіргі уақытта өз тарапына деген қызығушылығын уақыт өткен сайын арттырып келеді. Қазіргі таңға дейін сарқылмайтындай сансыз көрінген қазба байлығымыз таусылса, еліміздің болашағы не болмақ деген сұрақ қазір барлығымызды алаңдататыны сөзсіз. Сол орайда ата - бабамыз атқа қонып ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен сақтап қалған жеріміздің көлемі әлемде тоғызыншы орынды алғанымен, дамыған тоғыздықтың ауылы бізге әлде қайда алыс екені таңсық емес. Біз сенген сол қазба байлықсыз да, ұлан асыр Алтайдан Атырауға дейін созылған жері де жоқ елдердің оқ бойы озып көз қызығарлықтай көш бастап тұрғаны таңдай қақтырады.Сол мемлекеттердің экономикалық локомотиві болып отырған көшбасшы салалардың бірі де бірегейі Туризм саласы екенін әлемдік статистикалық мәліметтер дәлелдеп отыр. Салыстыруға келмесе де Еуропа мемлекеттерінің осы саланың "жілігін шағып, майын ішетіндей"- ақ бар емес пе? Біздің тәуелсіздігімізді алып, "етек, жеңімізді жиып" өз бетімізбен өмір сүргенімізге 25 жылдан енді асып жатқанын ескерсек өз қатарымыздың алдымыз деп мақтанышпен айта аламыз. Иа, жасалған жұмыстар аз емес, хәл жағдайы мәз емес болып тұрған да мәселелер баршылық. Қазіргі қандікез қатал заманда қатарыңнан ғана озып қою алынған асудың айғағы емес, егер мемлекетімізді болашақта дүниежүзілік экономикалық - саяси сахнада көргіміз келсе, тек қазба байлығымызға сену ақымақтық болар еді. Қазіргі уақытта туризм саласына деген сұраныс күн санап емес, сағат санап артуда деп айтсақ артық айтқанымыз емес. Бірақ, сұраныспен бірге талапта жоғарылауда. Сол талапқа сай болу үшін жұмыс жасауымыз керек екендігін білсекте қарекет қылуға қамданар емеспіз. Иа, біз сенеміз және де бізге артылған сеніммен мақсатымызға жетеміз. Болашаққа нық сеніммен қадам жасауда, ел тізгінін өз қолына алар жастарымыздың атқарар рөлі орасан. Болар бала жасынан демекші, балаға берген тәлім- тәрбие, бағыт - бағдар арқылы еліміздің болашағына сенімді түрде қадам басуымыздың немесе керісінше құлдырауы, тоқырауы осыған тікелей байланысты екені тайға таңба басқандай айқын көрініп тұр.

Алайда, Қазақстанда балалар туризмін дамытуда белгілі бір мәселелер бар. Балалар туризмін дамытуға байланысты келесідей теріс факторлар қатары кедергі келтіріп тұр:

• 
  Балаларға арналған туристік өнімдердің көлемі өте шектеулі;
  
• 
  Балаларды оңалту мен демалыс орындарының жеткіліксіз дамуы;
  
• 
  Балаларға арналған туристік өнімдердің тым жоғары бағалары.
  

Туризм саласы әрдайым басқа салалармен тығыз байланыста болып, өзара үйлесіп, бірін бірі толықтырып отыратын ерекше қасиеті бар. Сондықтан да туризм саласын дамыту үшін ең алдымен оған қатысты басқа салалардың элементтеріне көңіл аудару қажет. Осы тұрғыда түрлі салааралық байланыстар орнату арқылы түрлі жетістіктерге жетуге болады. Мысалы, балалар мен жасөспірімдерді салауатты өмір салтына баулу үшін, Қазақстан Республикасының дене шынықтыру мен спортты дамытудың 2025 жылға дейінгі тұжырымдамасынмен үштастыруға болатыны анық. Онда айтылған негізгі мәселер келесідей:

1) бұқаралық спорт пен дене шынықтыруға халықтың әлеуметтік осал топтарының жеткіліксіз ықпалдасуы;

2) интернет-ресурстар арқылы саламатты өмір салтын насихаттауды қоса алғанда, жеткіліксіз ақпараттық сүйемелдеу;

3) ауылдық жерлердегі нашар дамыған спорт инфрақұрылымы;

4) балалар-жасөспірімдер спортымен жүйелі айналысатын балалардың төмен қамтылуы;

5) білікті кадрлардың, оның ішінде спорт менеджменті және бизнес саласындағы, сондай-ақ бейімделген дене шынықтыру жөніндегі кадрлардың тапшылығы;

6) спорттық мүкәммалмен, әсіресе ауылдық жерлерде төмен жарақталу. Бұл тұжырымдамада айтылған мәселелер балалар мен жасөспірімдер туризміне, нақтырақ айтсақ спорттық туризмге тікелей қатысты екені анық.

Туризм арқылы балалар мен жасөспірімдерді саламатты өмір салтына баулуда салааралық байланыс орнатуға 10 қаңтарда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» Жолдауының да маңызы орасан зор. Онда 7 тармақта : «Қазіргі денсаулық сақтау ісі қымбатқа түсетін стационарлық емге емес, негізінен аурудың алдын алуға бағытталуға тиіс. Саламатты өмір салтын насихаттай отырып, қоғамдық денсаулықты басқару ісін күшейту керек. Жастардың репродуктивті денсаулығын қорғауға және нығайтуға ерекше назар аудару керек» - делінген және 2016-2020 жылдарға арналған «Денсаулық» атты денсаулық сақтау бағдарламасымен ұштаса алатыны анық.

Халықтың жаппай спортқа, белсенді туристік саяхаттарға бет бұруы халықтың жұмыс өнімділігінің артуына алып келетіні анық, сонымен қатар аймақтарда пайда болған жаңа туристік бағыттар арқылы еліміздің тарихи маңызы бар жерлерді көруге, саяхаттауларды ұйымдастырушы кәсіпорындарының беделін арттыруға мүмкіндік береді.

Қазіргі таңда елімізде осы туристік бағыт бойынша жұмысын тиімді әрі тиянақты орындап жатқан Қазақстан Республикасының спорттық туризм федерациясы, Альпинизм федерациясы, аймақтарда жұмыс жасайтын түрлі қоғамдық бірлестіктер мен туристік клубтар, түрлі деңгейдегі жоғары оқы орындары балалар мен жасөспірімдер туризмін дамытудың ядросы болып табылатыны анық.

Сондықтан еліміздің болашақ ұрпақтарын туризммен таныстыру үшін жоғарыда аталғын ұйымдарға мемлекет тарапынан жан жақты қолдау көрсетіліп, салааралық байланыстарды орнату қажет.

1. О государственной программе развития детско-юношеского туризма в РК на 2012-2016 годы

2. Закон РК от 13 июня 2001 года №211 «О туристской деятельности в Республике Казахстан» // Ведомости Парламента Республики Казахстан, 2001. - №13-14.

ТУРИСТІК БИЗНЕСТЕГІ ИНТЕРНЕТ-ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ

Серікберген Д.

Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к., доцент Муталиева Л.М.

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қ.,

Қазақстан Республикасы

E-mail: dana_zh_7777@mail.ru

Шет елдерде туризмді жоспарлау мен басқаруда жаңа ақпараттық технологияларды қолдану ұзақ кезеңді қамтиды. Аймақтық деңгейде туристік бизнестің ақпаратпен қамтамасыз етілуі, әртүрлі туристік және маркетингтік жүйеге, телекоммуникациялық инфрақұрылымның дамуына сүйенеді.

Туризмдегі аса үлкен көлемдегі 30 жылдық тәжірибесі бар шетелдік зерттеулер ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялар аумағындағы әртүрлі функциялы компьютерлік жүйеге негізделеді.

Туризм индустриясы телекоммуникациялық технологияларды аса көп пайдаланатын және іскерлік әлемде үлкен деңгейде компьютерлік жабдықтарды орналастыратын сала болып табылады. Бұл туризм индустриясында қолданылатын ақпараттан келіп шығады. Біріншіден, бұл ақпараттың күні, оқиғасы, кестесі өте жиі өзгеріп отырады. Екіншіден, туристік өнім туралы ақпарат жер шарының әртүрлі нүктелеріне өз уақытында жеткізілуі керек. Үшіншіден, туристік өнім үлкен көлемді жасаушылардан - түнеу, транспорт, көңіл көтеруден тұрады, қандайда бір затты қанағаттанарлық үйлестіру үшін ақпараттың тез жеткізілуін талап етеді [1].

Көптеген туристік фирмалар интернет желісін бизнеске кедергі ретінде санайды. Себебі, туристік агенттілік көмегіне жүгінбей, клиент ғаламтордағы онлай брондау желісі арқылы әуе билеттері мен конақ үй нөмірлері мен басқада қосалқы қызмет түрлерін өз демалысын ұйымдастыра алады. Қазіргі таңда бұл жүйе кеңінен қолданысқа ие,бұл клиенттің агенттілікке келуін керексіз етеді Алайда, ғаламтор желісінің қарқынды дамуы туристік кәсіпорынның жарнамаға деген көзқарастарын біртіндеп өзгертуде. Мысалы, кейбір туристік фирмалар газеттік жарнамаларға берілетін ақпарат көзін азайтып,оны ғаламтордағы өз парақшаларына жариялауда. Рекламалық газеттерден көбіне кішкене жарнамалық блокпен коса интернет парақшасына сілтемесі көрсетілген.

Интернет минималды шығын жұмсай отырып,максималды жарнама жасауға мүмкіндік береді. Егерде коммерциялық ақпаратты әйгілі электронды баспасөзге жарияласа, ол миллиондаған көрермендерге айлап,жылдап қол жетімді болады. Аз қаражат жұмсай отырып, интернет желісіне фирма, оның тауарлары мен қызмет түрін, тұтынушылармен жұмыс шарттары т.б. жайлы толығырақ ақпарат алуға болады.

Бір туристік кәсіпорын аумағында мәліметтер базасын қолдануы сатылым,жабдықтаушылар,серіктестер жайлы ақпараттардың жинап, жиналған деректерді өңдеп, оның негізінде турды ұйымдастыруды,сату көлемін қадағалауды,кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасында маркентингтік талдау жасауға т.б. мүмкіндіктер береді. Туристік кәсіпорын аумағындағы мәліметтер базасының құрылуы Microsoft Access өнімдік программасымен құрылады жəне мамандырылған программаларға арналған Microsoft Fox Pro, Delphi т.б. базасында жасалған арнайы өнім базасында құрастырылады. Осылайша, туристік кәсіпорын арнайы мамандандарылған программалар көмегіне жүгінбей-ақ көптеген өндірістік процесстерді жүзеге асыра алады.

Туристік кәсіпорындарда арнайы мамандандырылған программалар жүйесі көбіне шетелдік «Само-тур», «Турбо-тур», «Tur-Win», «Аист-2.5» кешенді бағдаламар жүйесі, «Туристический офис» қосымша бағдарламар пакеті, бөлшек сауда жүйесіне арналған «TRAVEL OFFICE», туристік қызметтердің бөлшек сату желісін интеграциялау жүйесі«TRAVELNET», туроператорлық жүйені автоматтандыруға арналған «TOUROPERATOR», іскерлік серіктестермен жұмыс кезіндегі маркетингік саланы автоматтандыру жүйесі«TRAVEL PARTNER», бухгалтерлік есептерді басқару жүйесі«TGA», әуе-тасымалдау жүйелерін бақылаудағы «TICKET OFFICE», чартерлік және блок-чартерлік орындарды қадағалау және брондау жүйесі«CHARTER OFFICE», туристік офистің кешенді автоматтандыру жүйелеріндегі «Мастер-тур» сияқты бағдарламары қолданылады

Керекті құжаттарды жинақтау;құжаттар айналымын; келісім-шарттарды дайындау және заңдастыру;шаруашылықтағы есеп пен анализдің қорытындысы;сыртқы және ішкі ортадағы маркетингтік талдау;клиенттік база жүйесісін жасау;сату;кадрлар мен жұмыс тағы да басқа мәселелерді шешуде заманауи компьютерлік жүйелер мен офистік программалық жүйелері қолдану кәсіпорынның анағұрлым жұмысын жеңілдетеді.

Туристік бизнесте кешенді желі жүйелері жұмыс барасын оңтайландыру көп көмегі бар,себебі, қызметкерлерге топтық турлардағы бос орындар,бағалардың өзгері және тағы басқа қосалқы қызметтер жайлы ақпаратты бере алады. Онымен қоса, бухгалтериядағы сату жүйелері, марткетингтік және экономикалық қызметтер жайлы ақпараттарды бере отырып кәсіпорынның экономикалық және т.б. саласындағы жұмыстарына сараптама жасауына мүмкіндік береді [2].

Туризм индустриясында компьютерлік резервтеу жүйесі ірі және ерекше маңызды ақпараттық жүйе болып табылады. Олар саяхатты жоспарлағанда және индустрияның көптеген саласын резервтегенде, оның ішінде түнеу, круиз, транспорт, турлар, ақша айырбастау, көңіл көтеру барлығын ақпаратпен қамтамасыз етеді. Туристік компания бизнес аспектісімен тез жұмыс істеуі үшін кеңселік қолдау жүйесіне сүйенеді.
Электронды жүйе, атап айтқанда, Интернет дәл қазіргі уақытта туристік өнім туралы белгіленген ақпаратты алуға мүмкіндік беріп қана қоймай, сонымен қатар қонақ үйлерде, әуе жолдарына орынды брондауға мүмкіндік жасайды [3].

Электронды брондау жүйелеріне «Габриэль», «Sabre», «Galileo», «StartAmadeus», «Worldspan», «Fidelio Hotel Bank» т.б. бағдарламалары жатады.

Аталған жүйелерді қолдана отырып туристік кәсіпорын көптеген кешенді тур өнімдерді туристік нарықтың сұранысы қарай отырып ұсына алады. Электронды брондау жүйелерінің артықшылықтарына олардың дүниенің кез-келген нүктесіне қажетті тапсырыстарды беріп брондау және оның жылдамдығы мен орналастырылуы, көптеген жабдықтаушылармен конфиденциалды тарифтармен жұмыс жасау мүмкіндігі, көрсетілетін қызметтердің сапасының сенімділігі және кез-келген клиенттің өзіндік талдау бойынша индивидуалды турларды жасау болып табылады [2].

Сонымен, қазіргі заманғы туристік фирмалардың қызметін Интернетсіз елестету мүмкін емес. Интернет туристік компанияның ішінде барлық негізгі бизнес әрекетінде қолданылады. Тұтынушыларды іздеп оларды тартудан бастап, коммуникациялық және маркетингтік құрал ретінде және туристік өнімді жасауда Интернеттің рөлі зор.

1. 
   В.А.Каймин. Курс информатики: состояние, методика и перспективы. Информатика и образование; 1990; №6; 26-31 б.
   
2. 
   Л. В. Сакун, В. М. Разуванов Маркетинг в туризме; 2014; 182-184 б.
   
3. 
   psu.kz/arm/upload/umk/176035.doc
   

Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева,

г. Астана, Республика Казахстан

E-mail: into@gta.kz

В настоящее время реализуется совместный проект Министерства образования и науки Республики Казахстан и Всемирного Банка «Стимулирование продуктивных инноваций». Данный проект направлен на стимулирование проведения высококачественных, актуальных для страны исследований и коммерциализации технологий, а также эффективное использование мировых знаний и практик, способствующих росту инновационного потенциала страны.

Для этого ведется работа по созданию Инновационной обсерватории как независимой площадки, которая позволит усилить координацию и взаимосвязи различных участников Национальной инновационной системы Казахстана. Аналогичные организации успешно функционируют в таких странах, как Норвегия, Австралия, Чили, страны Европейского Союза и др.

Обсерватория – это механизм, позволяющий НИС совершенствоваться на основе эффективной разработки и осуществления политики. Обсерватория будет способствовать многопрофильному потоку информации между всеми заинтересованными сторонами в НИС, который облегчает и способствует на более открытые, ориентированные на рынок инновации. Кроме того, Обсерватория нацелена не только на оценку результатов инновационной деятельности, но и все аспекты жизненного цикла инноваций, от вводимых ресурсов на основе структурных условий и международного сотрудничества.

На сегодняшний день одной из существенных задач является налаживание сотрудничества науки и бизнес-сектора. Имеется потребность в НИОКР, ориентированных на решение конкретных технологических проблем и обеспечение потребностей действующих предприятий в различных сферах.

В этой связи Комплекс мер, которые будут системно проводиться Инновационной обсерваторией, не только обеспечит для казахстанцев доступ к актуальной, всесторонней информации и аналитике в области развития инноваций и в сфере программ финансовой поддержки исследований и инновационных производств. Что важно, создание Инновационной обсерватории в Казахстане станет важным шагом к повышению эффективности Национальной инновационной системы и укреплению взаимосвязей между её участниками. Это также позволит гармонизировать показатели мониторинга инновационной деятельности с международными (ОЭСР, ГИК ВЭФ) и сделать более эффективной работу по повышению позиций Казахстана в мировых рейтингах по инновациям.

Предлагаемое видение ИО – это то, что позволит ей выполнять эти рекомендуемые функции. В качестве единого ориентира для координации деятельности в НИС, ИО будет иметь возможность более эффективно координировать мероприятия разработчиков и исполнителей инновационной политики, предоставляя им информацию, необходимую для более лучшей фокусировки усилий, а также избегать дублирования политик, программ и обязанностей. Кроме того, благодаря созданию в НИС общего механизма мониторинга инноваций, обсерватория сможет улучшить информационный поток между инноваторами и рынком.

Создавая многопрофильные каналы связи, ИО может продвигать инновационные проекты, которые включают в себя различные заинтересованные стороны из НИС и создают более открытую культуру инноваций. Кроме того, в соответствии с предложением, изложенным в настоящей концептуальной формулировке, ИО будет располагать надлежащими возможностями для упрощения передачи знаний между заинтересованными сторонами НИС в отношении инновационной культуры и передовой практики.

Исходя из этого, перед Инновационной обсерваторией будут поставлены следующие цели:

• 
  отслеживание динамики инновационной деятельности в Казахстане;
  
• 
  изучение эффективности политики по поддержке инновационной деятельности;
  
• 
  выявление новейших тенденций в области инновационной деятельности, в новых институциональных, политических, правовых и социально-экономических условиях в Казахстане и за его пределами;
  
• 
  выявление и содействие распространению информации о динамике передовой практики инновационных компаний с особым вниманием на малые и средние предприятия;
  
• 
  выявление существующих барьеров и пробелов, мешающих развитию инновационной деятельности казахстанских предприятий и исследователей;
  
• 
  выработка предложений по сокращению или устранению воздействия выявленных проблем и пробелов;
  
• 
  стимулирование продуктивных взаимоотношений между всеми участниками системы инноваций Казахстана, включая предпринимателей, государственные органы и организации, организаторов и координаторов инновационной деятельности, исследователей и инвесторов и др.
  

– внедрение рейтинговой системы мониторинга инновационной активности регионов;

– содействие различным участникам Национальной инновационной системы в поиске источников финансирования для их исследований, внедрения новых разработок в производство и т.д.;

– повышение инвестиционной активности внутри страны и привлечение зарубежных инвесторов.

Для достижения поставленных задач основным инструментом, используемым для общения с заинтересованными сторонами НИС и общественностью в целом станет цифровой канал - Веб-сайт ИО. Цель веб-сайта ИО - создать единый центральный инструмент, который будет использоваться ИО для поддержки всех его инициатив, а также служить центром связи для заинтересованных сторон НИС. Веб-сайт предоставляет различные услуги, связанные с обменом информацией, знаниями и опытом. Кроме того, веб-сайт будет служить основным инструментом распространения результатов проекта ИО. Общей технической целью является создание современного и удобного веб-сайта, следуя новейшим онлайн-стандартам в области веб-разработок.

Веб-сайт будет структурирован в 2 отдельных модуля. Первый модуль, публично доступный веб-фронт (создание структуры html-кода) будет использоваться для распространения всех публичных новостей и информации. Все другие функции будут предоставлены только зарегистрированным заинтересованным сторонам НИС для обеспечения безопасности и конфиденциальности сообщений.

• 
  Механизм доступа к подписке на внешнюю базу данных;
  
• 
  Форум заинтересованных сторон НИС;
  
• 
  Проекты документов по рекомендациям в области политики;
  
• 
  Опрос заинтересованных сторон и механизмы обратной связи.
  

• 
  Хорошие практические знания и отношения с основными заинтересованными сторонами НИС («ключевая»).
  
• 
  Способность координировать участие внутренних и внешних заинтересованных сторон («ключевая»).
  

• 
  Доступ к статистике инноваций на национальном и региональном уровнях («ключевая»).
  
• 
  Возможность составлять периодические отчеты, в которых подробно описывается эволюция НИС («ключевая»).
  
• 
  Способность выявлять наиболее важные тенденции в инновациях в бизнесе и научно-исследовательских институтах посредством периодических тематических исследований («дополнительная»).
  

• 
  Возможность разработки и обслуживания веб-сайтов («ключевая»).
  
• 
  Способность разрабатывать и внедрять согласованную коммуникационную стратегию, которая информирует наиболее релевантные заинтересованные стороны и широкую общественность по вопросам, связанным с инновациями инвестиции («ключевая»).
  

• 
  Знание программ поддержки общественных инноваций и их требований («дополнительная»).
  
• 
  Возможность поддерживать связь с международными инвесторами и обещать казахстанским предприятиям возможность предлагать возможные инвестиции («дополнительная»).
  

В знак признания важности инноваций для будущего процветания в декабре 2015 года Правительство Австралии объявило о своей Национальной программе инноваций и науки (NISA) www.innovation.gov.au.

Одной из инициатив NISA является создание Инновации и Наука Австралии (ISA), независимого уставного органа с полномочиями предоставлять Правительственные консультации по всем вопросам науки, исследований и инноваций.

Совету ISA также поручено контролировать ряд программ поддержки инноваций в австралийском Правительстве, в том числе «Налоговый стимул для научных исследований и разработок», «Ограниченное партнерство с венчурным капиталом» и «Раннее развитие венчурного капитала», «Элементы программы предпринимательства», «Биомедицинский перевод» Фонд и Кооперативные исследовательские центры.

У ISA есть четыре ключевые стратегические цели:

1. 
   Информировать политику Правительства Австралии в отношении австралийских инноваций, науки и исследований;
   
2. 
   Контролировать законодательные программы для обеспечения действенности и эффективности доставки;
   
3. 
   Создать национальный диалог об австралийских инновациях, науке и исследованиях;
   
4. 
   Поддерживать культурные изменения в Австралии, достигая своего инновационного потенциала;
   

Успех инновационного развития Китая было бы невозможно без целенаправленной государственной поддержки. Государство стимулирует инновационное развитие на протяжении более трех десятилетий путем сочетания экономической и промышленной политики и больших инвестиций в образовательную и исследовательскую инфраструктуру.

Цели развития науки и техники в Китае сформулированы многолетними планами, а в настоящее время основными направлениями политики в области науки, техники и инноваций являются:

• 
  Среднесрочный и долгосрочный национальный план развития науки и техники: 2006–2020;
  
• 
  Сделано в Китае 2025;
  
• 
  13 пятилетний план: 2016-2020.
  

1. 
   Содействие установлению связей между наукой и технологией и экономикой;
   
2. 
   Содействие установлению связей между Правительственными исследовательскими институтами и рынком и предприятиями.
   

• 
  Укрепление усилий по созданию фундаментальной платформы в области науки и техники путем расширения финансирования для сектора науки и техники.
  
• 
  Внедрение налоговой и фискальной политики для поощрения технологических инноваций предприятиями.
  
• 
  Усиление поглощения импортных технологий и их реинвестирование.
  
• 
  Продвижение инноваций посредством государственных закупок.
  
• 
  Защита прав интеллектуальной собственности (IPR) и реализация Стратегии IPR и стратегии технических стандартов.
  
• 
  Принятие льготной финансовой политики для продвижения инноваций и запуска бизнеса.
  
• 
  Ускорение высокотехнологичной индустриализации и распространение передовых прикладных технологий.
  
• 
  Развитие военно-гражданского механизма сотрудничества.
  
• 
  Создание социальной среды, подходящей для инноваций.
  
• 
  Укрепление международного сотрудничества в сфере науки и техники.
  

В ходе проекта экспертная группа консультантов имела возможность провести тщательный анализ текущего состояния НИС, участвовать в собеседованиях и групповых обсуждениях с основными заинтересованными сторонами, а также произвести обзор наиболее актуальных передовых международных практик. Заключения по итогам данного процесса свидетельствуют о том, что, несмотря на заметный недавний прогресс, существует несколько вопросов, касающихся эффективности и координации НИС, которые могут быть решены путем создания предлагаемой ИО. Из результатов проекта можно сделать три основных вывода:

• 
  Во-первых, очевидно, что правительство Казахстана и основные заинтересованные стороны НИС привержены внедрению инноваций в качестве основного компонента экономического и социального развития страны в настоящем и в будущем. Существует установленная основа для инновационной и исследовательской поддержки, и такие инициативы, как проект Усиление продуктивных инноваций, демонстрируют данную приверженность. В последние годы страна продемонстрировала улучшение международного рейтинга, в значительной степени благодаря своей приверженности раннее полученным рекомендациям.
  
• 
  Во-вторых, несмотря на данную приверженность и недавний прогресс, существует очевидная необходимость в улучшении координации и мониторинга деятельности НИС. Уровни зарегистрированных инноваций ниже, чем в других сопоставимых странах, и значительно отстают от тех, что зарегистрированы в странах-членах ОЭСР. Улучшение системы отчетности позволит политикам понять, каков истинный разрыв в уровнях инноваций и предпринять корректирующие мероприятия. Что касается координации, то проблема заключается в том, что большинство участников НИС проводят свою исследовательскую и инновационную деятельность в изоляции. Конкретные потребности в области исследований и инноваций не сообщаются между университетами, исследовательскими центрами и предприятиями. Отсутствие коммуникации приводит к недостаточной эффективности результатов. Кроме того, многие усилия правительственных заинтересованных сторон схожи по своему характеру с усилиями других организаций. Улучшенная координация может помочь устранить избыточность и повысить эффективность этих инициатив. Наконец, подход к инновационной политике в Казахстане можно лучше всего описать как нисходящий. Потребности заинтересованных сторон не имеют четкого способа достижения политиков. За счет улучшения координации заинтересованных сторон НИС и создания постоянных каналов связи, потребности заинтересованных сторон могут быть эффективно переданы директивным органам.
  
• 
  В-третьих, для успешного решения основных проблем деятельности НИС необходимо создать новую автономную организацию, которая будет направлена на мониторинг эффективности инноваций и взаимодействие с заинтересованными сторонами НИС. НИС в Казахстане четко определена и структурирована. Каждая государственная организация имеет четкую роль и сферу деятельности. Эта структура, хотя и эффективна для достижения других целей, препятствует осуществлению общесистемных усилий по мониторингу и координации. Если ИО будет включена в существующую организацию, существует реальная опасность того, что она не сможет захватить информацию из всей системы. Таким образом, наиболее подходящим способом решения проблемы является создание нового автономного объекта, который специально предназначен для мониторинга и взаимодействия с НИС.
  
• 
  Исходя из этих выводов, группа консультантов подготовила ряд рекомендаций по внедрению ИО в Казахстане. В этих рекомендациях рассматриваются результаты обзора внешних оценок НИС, международного сопоставительного анализа, а также семинаров и собеседований с заинтересованными сторонами.
  
• 
  ИО следует внедрить незамедлительно: ИО следует реализовать в соответствии с Планом мероприятий как можно скорее, чтобы воспользоваться импульсом, созданным данным проектом и отчетами. Концепция и предлагаемые мероприятия ИО были подтверждены представителями основных групп заинтересованных сторон НИС во время семинаров и личных собеседований. Это означает, что они пришли к консенсусу, что ИО, как представлено в этом документе, станет преимуществом для НИС. Кроме того, проект стимулирования продуктивных инноваций предоставляет уникальную возможность, которую нельзя тратить впустую. Таким образом, рекомендация заключается в запуске ИО до конца 2017 года.
  
• 
  ИО должна быть независимым субъектом при официальной поддержке правительства и основных заинтересованных сторон НИС: ИО должна обладать достаточной автономией, чтобы иметь возможность эффективно взаимодействовать со всеми заинтересованными сторонами НИС, включая правительство.
  
• 
  Без явной поддержки этих заинтересованных сторон она не сможет достичь своих целей. Поэтому рекомендация состоит в том, чтобы ИО была создана в качестве независимой организации при НИС. Кроме того, рекомендуется заключать Меморандумы о взаимопонимании между ИО и основными заинтересованными сторонами НИС. Эти документы должны четко указывать ожидаемые отношения между ИО и каждым отдельным заинтересованным лицом.
  
• 
  Роль ИО должна быть четко определена и понятна всем заинтересованным сторонам НИС: Одна из основных обеспокоенностей, высказанная заинтересованными сторонами НИС в ходе данного процесса, заключалась в том, что ИО будет дублировать или заменять существующие организации. Согласно рекомендациям, ИО должна стать независимой организацией, которая будет объединять информацию, произведенную по всей НИС, для ее анализа таким образом, чтобы в результате произвести конкретные рекомендации по улучшению политики. Кроме того, рекомендуется, чтобы ИО также предоставляла информацию, которая имеет значение для других заинтересованных сторон, такую как возможности финансирования и сотрудничества. Конкретные мероприятия, связанные с этими ролями, следует отметить в Меморандумах о взаимопонимании и на веб-сайте ИО. Ожидаемые результаты ИО и ее деятельности должны быть четко определены с помощью KPI. Наконец, рекомендуется ограничить сферу деятельности ИО, чтобы избежать путаницы. ИО не предназначена для замены любого существующего участника или программы НИС на любом уровне, а также не предназначена для оказания прямой финансовой поддержки инновационной деятельности.
  
• 
  ИО должна быть частью бо́льших мер по реализации восходящего подхода к разработке инновационной политики: Для эффективной разработки политики требуется анализ воздействия конкретных мер. Это подразумевает, что заинтересованные стороны политических процессов, могут предоставлять отзывы о своих потребностях и проблемах, с которыми они сталкиваются. Рекомендуется, чтобы создание ИО осуществлялось как проявление твердой приверженности правительства культуре инноваций в Казахстане и в качестве средства обеспечения того, чтобы потребности заинтересованных сторон НИС трансформировались в более эффективные политики.
  
• 
  ИО должна присутствовать на региональном уровне: В рамках восходящего подхода к разработке инновационной политики необходимо учитывать региональные и отраслевые различия. Региональное присутствие позволит ИО привлечь заинтересованных сторон НИС на этом уровне, тем самым увеличивая влияние реализуемых ею мероприятий. ИО рекомендуется определить и реализовать региональную стратегию присутствия в течение первых 6 месяцев функционирования. Это может повлечь за собой соглашения с региональными инновационными офисами или другими региональными заинтересованными сторонами в НИС, такими как технопарки, университеты и центры коммерциализации и передачи технологий. Может также потребоваться объединение партнеров для охвата всех регионов Казахстана. В течение первых месяцев после запуска ИО, сотрудники должны проводить семинары для региональных представителей, чтобы представить концепцию ИО, а также обучить их в рамках системы мониторинга инноваций.
  
• 
  ИО должна координировать общенациональные меры по консолидации и стандартизации отчетности в области инноваций: Многие заинтересованные стороны выразили обеспокоенность в связи с усилиями, которые они в настоящее время предпринимают для представления данных об инновациях. Кроме того, существует консенсус в отношении того, что инновационная деятельность в бизнесе недостаточно освещена. Рекомендуемая роль ИО заключается не в том, чтобы дублировать или создавать дополнительные требования к отчетности для заинтересованных сторон НИС. По проекту она предназначена для анализа данных, которые уже собраны для разработки политических рекомендаций и анализа последствий конкретных программ и политик. Учитывая, что вся НИС выиграет от упрощенного процесса отчетности, который привел бы к улучшению системы отчетности, ИО должна работать с Комитетом статистики и другими заинтересованными сторонами, чтобы предложить стандартизованный метод представления отчетности об инновационной деятельности. Цель должна заключаться в том, чтобы организации сообщали о своей ежегодной деятельности единожды и, чтобы данные использовались любым государственным органом, который в них нуждается. В рамках этих мер рекомендуется, чтобы ИО оценила данные, используемые в международных рейтингах, и предоставила любую недостающую информацию, которая может понадобиться этим организациям для повышения точности казахстанских рейтингов.
  
• 
  Приоритетом должно быть значение, которое ИО предоставляет заинтересованным сторонам НИС через информационные и вспомогательные услуги: ИО должна выступать в качестве централизованного источника информации и поддержки для университетов, исследовательских центров и предприятий для национальных и региональных программ финансирования и поддержки исследований, и инноваций. ИО должна также выявлять и распространять соответствующие международные исследовательские и инновационные программы. Кроме того, рекомендуется, чтобы ИО предоставляла брокерские услуги и услуги по привлечению инвестиций. Эти основные услуги должны обеспечить достаточное значение для заинтересованных сторон НИС в увеличении их взаимодействия с ИО и другими группами.
  
• 
  ИО должна иметь скоординированный план по продвижению и распространению своей миссии в отношении заинтересованных сторон НИС и общественности в первые шесть месяцев работы: Успех ИО будет во многом зависеть от ее способности взаимодействовать со всеми соответствующими заинтересованными сторонами. Поэтому ИО необходимо будет публиковать свою миссию и цели эффективно на протяжении всего своего периода функционирования, с особым вниманием при запуске проекта. Стратегия должна включать в себя семинары для заинтересованных сторон, включая вышеупомянутые региональные представительские мероприятия, а также публикацию серии коротких новостных сообщений об ИО. Эти сообщения должны разрабатываться в координации с группой консультантов для обеспечения того, чтобы каждое сообщение содержало необходимую информацию.
  

К созданию Инновационной обсерватории привлечены международные консультанты из Испании, которые сейчас завершают работу над детальными предложениями по различным аспектам создания и функционирования Инновационной обсерватории с учетом результатов исследования НИС РК, интервьюирования и анкетирования ключевых участников данной системы – представителей государственного, квазигосударственного и частного секторов.

ОЭСР - Организация экономического сотрудничества и развития

1. Инновационная стратегия для Научно-исследовательского совета Норвегии.

2. Стратегия сотрудничества с ЕС в области научных исследований и инноваций.

3. Обзор ОЭСР в отношении инновационной политики: улучшение управления системой науки, технологий и инноваций в Норвегии, 2017.

4. OECD (2011) Regions and Innovation Policy, Reviews of regional innovation, OECD Publishing.

5. http://www.innovasjonnorge.no/en/start-page/.

6. https://www.eurofound.europa.eu/observatories/emcc/erm/support-instrument/norwegian-innovation-clusters.

7. www.innovation.gov.au.

Е.А. Бөкетов ат. ҚарМУ, э.ғ.к., «Есеп жəне аудит» кафедрасының доценті,

Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы

E-mail: umen1955@mail.ru

Әдетте, есептік жылдың баланс мәліметтері өткен жыл/жылдардың сәйкес мәліметтерімен, көп жағдайда жоспар немесе тапсырмалармен де салыстырылады.

Қаржылық есептілікке жоғарыда аталған бухгалтерлік баланспен қатар кәсіпорынның қаржылық жағдайын толық қамту мақсатында кәсіпорынның табысы мен шығыстарының есебі, пайдасы мен зияны туралы есебі қосып тіркеледі.

Қаржылық талдау нəтижесі негізінде басшылардың оларға тапсырылған ақша қаражаттары мен материалдық құндылықтарды сақтап, оларды көбейте білу қабілеттілігі анықталады. Бухгалтерлік баланстың ерекшелігі сол мұнда мүмкіндіктер мен міндеттемелер өзара салыстырылады [1, 56б.].

Баланстағы мүліктер міндеттемелерге тең, олардан артық немес кем болуы мүмкін. Бухгалтерлік есеп теориясында мүліктер активтер, ал міндеттемелер пассивтер деп аталып кеткен. Соңғы жылдары пайда жəне зиян туралы есеп бірқатар өзгерістерге ұшырады, оны қолданушылары үшін неғұрлым ыңғайлы жəне ашық сипаттқа ие болды, ал өзінің құрылымы жəне құрамы бойынша Қаржылық есептілік халықаралық стандарттарының талаптары мен форматына жақындай түсті.

Нормативтік құжаттарға сəйкес əрбір шаруашылық субъектісі пайда жəне зиян туралы есепті табыстар мен шығындар арақатынасы туралы мəліметтерді алу мақсатында құрастыруға міндетті. Есептеу қағидасына сəйкес шығындар мен табыстар оларға нақты ақша қаражаттарының түскен уақытында емес, олар орын алған кезінде танылады.

Есептеу қағидасы. Бұл қағидаға сəйкес барлық шаруашылық операциялары жəне шаруашылық қызметтерінің басқа да фактілері бухгалтерлік есеп шоттарында, сəйкесінше бухгалтерлік есептілікте оларға ақша қаражаттарын алған немесе төленген мерзіміне қарамастан осы фактілердің орын алған кезеңінде көрсетіледі. Есептеу қағидасы шығындар мен табыстардың мерзімін коммерциялық жəне қаржылық нəтижелерді неғұрлым нақты анықтауға мүмкіндік береді. Аталған қағиданы қолданған кезде есепте ұйымның болашақ төлемдерімен байланысты міндеттемелерді, немесе болашақ ақша түсімдері көрсетіледі.

Мұның бəрі болашақ қаржы нəтижесін кәсіпорынның жəне оның жекелеген қызмет бағытының болашақ дамуын болжауға мүмкіндік беретін маңызды ақпарат қалыптастырады. Дебиторлардан берешекті алу мүмкін болмағанда есепті кезеңнің қаржылық нəтижелерін азайту есебінен күмəнді қарыздарға резервтерге уақытылы есептеу арқылы берешекке түзету (корректировка) жасау керек [2, 12б.].

Жоғарыда аталған талаптар жəне ұсыныстарды Пайда жəне зиян туралы есепті құрудың келесідей бес экономикалық қағидаларына біріктіруге болады:

1) табыс жəне шығыс баптарын өзара есепке алуға жол бермеу (қаржылық нəтижені есептеудің брутто əдісі);

2) шығыстар мен табыстардың детализациясы;

3) шығындарды басқару функциясын - өндіріс, басқару жəне сату бойынша детализациялау (пайда жəне зиян туралы есепті басқару функциясы бойынша құру қағидасы);

4) табыстар мен шығындардың пайда болу себептерінің есепті кезеңге қатынасына байланысты оларды орын алған кезеңде көрсету;

5) қаржылық нəтижені негізгі жəне басқа да қызмет нəтижесіне бөлу (нəтижелерді бөлу қағидасы).

Аталған қағидаларды толығырақ қарастырайық.

Шығыстар мен табыстарды олардың түрлеріне байланысты детализациялау қағидасы. Яғни кезеңдегі барлық шығыстар мен табыстар белгілі бір əдіске сəйкес құрылған болуы тиіс. Пайда жəне зиян туралы есепте олардың əрқайсысы бес есе жəне одан да көп түрінде жəне мұнда əрбір шығыс пен табысқа сəйкесінше түрлері көрсетілуі керек.

Басқару функциясы бойынша пайда жəне зиян туралы есепті құру қағидасы. Бұл əдіс бойынша табыстар мен шығыстарды ұйымның белгілі бір қызметіне жатқызылып, осылайша олардың экономикалық қызметі бағаланады.

Мұндай жағдайда, ұйым осындай мəліметтерді жариялаудан бас тартуы мүмкін, егер бұл ұйымдардың өзіне кері əсерін тигізетін болса.

Нəтижелерді бөлу қағидасы. Пайда жəне зиян туралы есеп нəтижелерді бөлу принципі бойынша құрылуы қажет. Табыстар мен шығындар қаржылық нəтиженің негізгі жəне басқа да құраушылары шынайы болатындай етіп бөлінуі тиіс.

Қаржылық нəтижені осылай бөлу бухгалтерлік есептілік қолдануына алынған қаржылық нəтижені кездейсоқ факторлардан тазартуға, ал ішкі пайдаланушыларға пайданы максималды деңгейге көтеру жəне кәсіпорын қызметіндегі шығындарды азайтуға бағытталады, сəйкесінше, басқарушылық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді.

Қаржылық нəтижелерді бөлу келесідей екі критерийдің негізінде іске асырылады:

– Жүйелілік критерийі: кәсіпорын қызметінің жалпы қаржылық нəтижемен негізгі қызметінің нəтижесіне жəне негізгі қызметтен емес деп бөлуді көздейді;

– Шаруашылық қызметтің түріне жатқызу критерийі:

негізгі қызметтен болған қаржылық нəтиже өндірістік жəне қаржылық қызметтен болған нəтижелер деп бөлінеді.

Кезеңділік принципі. Пайда жəне зиян туралы есепте өндірілген өнім мен қызметтер есепті кезеңдегі түсімдер - табыстар ретінде көрсетіледі. Түсімдердің мұндай кезеңділігі шығындардың да кезеңділігіне негіз болады. Шығындар табыстар сияқты есептің қағидасына сəйкес олардың пайда болған, яғни орын алған кезеңдерінде көрсетіледі.

Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп (3-нысан) кәсіпорынның ақша ағымдары туралы ақпаратты ашуы тиіс (ақша қаражаттарының пайда болу көзін жəне оның жұмсалу бағыттарын сипаттайды).

Есептің құрылуында меншік иелерін де, оның кредиторларын да қызықтыратын ақпарат бар. Меншік иелері үшін ақша ағымдары туралы ақпарат пайданы бөлу жəне қолдану саясатына байланысты сұрақтарды шешуге негізделеді. Кредиторлар потенциалды несие алушының қаржылық потенциалын жəне міндеттемелерді өтеу үшін қажетті ақша қаражаттары мүмкіндігі туралы қорытынды пікір қалыптастыра алады [3, 23б.].

Көрсеткіштерді дұрыс не бұрыс көрсететіндігін тексеру мақсатында келесідей қатынастарды қолдануға болады [4, 76б.].

Қаржылық есептілікті дайындау негізінде екі базалық талап, тұжырым жатыр:

– есептеу қағидасы (accrual basis);

– ұйымның үздіксіздік қызметі əдісін қолдану (going concern).

Қойылған мақсатқа жету үшін қаржылық есептілік есептеу əдісіне сəйкес құрылуы керек. Бұл əдіспен сəйкес келісімдер мен басқа да оқиғалардың нəтижесі олар орын алған уақытында танылады (ақша қаражаттарын алу немесе төлеу уақытында емес) жəне олар орын алған есепті кезеңде есепке алынып сол кезеңнің қаржылық есептілігінде көрсетіледі.

Есептеу əдісіне сəйкес құрылған қаржылық есептілік ақпаратты қолданушыларға ақша қаражаттарын алу жəне төлеумен байланысты өтіп кеткен операциялар туралы ғана емес, сондай-ақ ақша қаражаттары төленуі тиіс міндеттемелер мен ақша қаражаттарына айырбасталуы мүмкін ресурстарды көрсетеді.

Ақша қаражаттары қозғалысы туралы есеп кезеңге арналған ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттері туралы ақпаратты ағымдағы, инвестициялық жəне қаржылық қызметтер түрінде ашуы тиіс.

Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары түсімдерінің жəне төлемдерінің мөлшері кәсіпорынның несиелерді өтеу, операциялық мүмкіндіктерді сақтау, дивидендттерді төлеу жəне қаржыландырудың сыртқы көздеріне жүгінбестен жаңа инвестицияларды жүзеге асыруға жеткілікті болатын ақша қаражаттарын қамтамасыз ететін басты индикатор болып табылады.

Қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпаратты жеке ашудың зор маңызы бар, өйткені бұл ақпарат кәсіпорынға капитал құйатын инвесторлардың ақша қаражаттарының болашақ түсімдеріне қатысты талаптарын болжау үшін қажет [4, 112б.].

Қаржы қызметінен түсетін ақша қаражаттары ағындарының мысалдары мыналар болып табылады:

1) акциялар эмиссиясынан немесе басқа да үлестік құралдардан түскен ақша түсімдері;

2) ұйымның акцияларын сатып алу немесе өтеу үшін акция иеленушілеріне ақшалай төлемдер;

3) қамтамасыз етілмеген облигациялардан, қарыздардан, вексельдерден, қамтамасыз етілген облигациялардан, кепілдік жəне басқа да қысқа мерзімді жəне ұзақ мерзімді кредиттерден ақшалай түсімдер;

4) кредиттік сомаларды ақшалай өтеу; жəне

5) қаржылық жалдау бойынша берешекті азайту үшін жалға ақшалай төлемдері.

Есепті кезең соңындағы ақша қаражаттарының қалдық сомасы есепті кезең басындағы қалдық сомасын есепті кезеңдегі таза ақша қаражаттары мөлшеріне қосу арқылы анықталады.

Бухгалтерлік баланста өтпелі активтер бөлімінде бес негізгі элементтер көрсетілген: ақша құралы, қысқа мерзімді инвестициялар, дебиторлық қарыздар, тауар – материалды қорлар, өтем-ақымен берілген шығындар. Дұрыс ашылу және ақша құралдары мен олардың эквивалентін сұрыптау компанияның  ликвидті дәл баға беру үшін керек. 

1. 
   Кеулимжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Финансовая отчетность. Учебное пособие.- Алматы: «Экономика», 2009год- 264с.
   
2. 
   Международные стандарты финансовой отчетности: издание на русском языке. – М.: Аскери_АССА, 2010. – 110 с.
   
3. 
   Тулешова Г.К. Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами (часть2) под общей редакцией академика К.А.Сагадиева. -Алматы: Бизнес информация, 2005. -256 с.
   
4. 
   Нурсеитов Э. Консолидированная финансовая отчетность // Файл бухгалтера.-2011.-№1-2.
   

Басқа бизнес түрлеріне қарағанда шағын бизнестiң өзiндiк артықшылықтары да бар. Оларға:

• 
  Сыртқы экономикалық факторлардың өзгеруiне тез бейiмдiлiгi;
  
• 
  Шағын инновациялық бизнестің экономиканың барлық сферасын қамтуымен сипатталуы;
  
• 
  Шағын бизнес iрi компанияларға қарағанда ғылыми – техникалық зерттеулер нәтижелерiн инновацияларды өнеркәсiпке жылдамырақ енгiзедi;
  
• 
  Халықты жұмыспен қамтамасыз ету, жұмыссыздық мәселесiн шешу;
  
• 
  Мемлекеттегі халықтың тұрмыс деңгейiн жоғары болуын қамтамасыз ету;
  
• 
  Адамның өмiрге нық сенiммен қарауының мүмкiндiктерiн арттыру т.б.
  

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің 2017 жылдың 1 қазандағы мәліметтері бойынша Қазақстан Республикасындағыжұмыс істеп тұрған жалпы шағын және орта кәсіпкерліктердің (әрі қарай – ШОК) саны – 1 163 051 заңды тұлға тіркелген, оның ішінде шағын кәсiпкерліктегі заңды тұлғалар – 204 372, орта кәсiпкерліктегі заңды тұлғалар – 2 640, дара кәсіпкерлер – 766 250, шаруа немесе фермер қожалықтары – 189 789 тұлға құрайды.

Осыдан, 2017 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілер саны өткен жылғы тиісті кезеңдегі сәйкес мерзіммен салыстырғанда 6,3%-ға өскенін байқауға болады. ШОК субъектілерінің жалпы санында дара кәсіпкерлер үлесі 65,9%, шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар – 17,6%, шаруа немесе фермер қожалықтары – 16,3%, орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар – 0,2%-ды құрады [2].

Жаңа жұмыс орындарын құру мен экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету басымдығы тұрғысынан шетелдерде шағын бизнестiң дамуына үлкен мән берiледi. БҰҰ-ның даму бағдарламасында шағын кәсiпорындардың саны барлық кәсiпорындардың жалпы санынан 95 %-ға артық. Әлемдiк экономикада мұндай кәсiпорындардың үлесiне жұмыспен қамтылғандардың 60 % астамы келедi, ал олардың ЖIӨ-дегі үлесi 50 %-ға жетедi.

Бірақ шағын және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын себептерді айтпауға болмайды:

1. 
   Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай (инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі, төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық қорғалуы);
   
2. 
   бизнестің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін теңгеруі;
   
3. 
   халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы;
   
4. 
   шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі, тіпті, керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы;
   
5. 
   қазіргі заманға сай ақпараттардың жеткізілуі, құрал – жабдық, технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық төлем құнының жоғары болуы;
   
6. 
   Микронесиелiк және микроқаржы ұйымдарының проблемалары.
   

Шағын және орта бизнес өкілдеріне микронесие беру саласын дамыту проблемалары бойынша келесілерді атап өтуге болады:

• 
  Одан әрi орналастыру үшiн қорлардың тапшылығы мен қымбаттылығы;
  
• 
  Микронесиелiк ұйымдарының қаражатының жеткiлiксiздiгi;
  
• 
  Микронесиелiк ерекшелiкпен таныс,бiлiктi кадрлардың жетiспеушiлiгi;
  
• 
  Микронесиелiк жүйеге қатысушылар үшiн әдiстемелер мен оқыту бағдарламаларының болмауы;
  
• 
  Техникалық және ресурстық базаның болмауы;
  
• 
  Микроқаржы саласының жағдайын, үрдiстерi мен оның даму перспективаларын, олардың дамушы құрылымына жетекшiлiк ететiн бiрыңғай органның және оларды бағалау әдiсiнiң болмауы;
  
• 
  Дамыған мониторинг жүйесiнiң, iшкiбақылаудыңболмауы;
  
• 
  Қаржы ресурстарын тартуға қиындықтар туғызатын отандық банктер мен басқа да банктiк емес ұйымдардың микро несиелеу ұйымдары мен әлсiз өзара іс-әрекеті;
  
• 
  Микронесиелiк ұйымдардың мемлекеттiк басқару органдарымен және мемлекеттiк даму институттарымен ынтымақтастығының пысықталмаған кестесi.
  

• 
  жаңа технологияларға (технологиялар мен экономикалық ақпараттар ұсыну, кеңес беру және оқыту) қол жетiмдiлiктi жеңiлдетуге;
  
• 
  нарық капиталына (салық жеңiлдiктерi, амортизацияның ерекше нормалары, мемлекеттiк субсидиялар, нарықтық және жеңiлдiктi несиелiк ставкалар арасындағы айырмашылықты қаржыландыру түрiндегi жеңiлдiкпен несие беру) қол жетiмдiлiктi жеңiлдету;
  
• 
  бизнестiң инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдесетiн кластерлiк-желiлiк ұстанымды енгiзу арқылы шағын компаниялар мәселесi бойынша туындайтын проблемаларды шешуге бағытталған.
  

1. 
   мемлекеттік қолдаудан тыс шағын және орта бизнестің дербестігіне басымдыққа;
   
2. 
   тиiмсiз кәсiпорындар рыноктан кетуi керек;
   
3. 
   шағын және орта бизнеске мемлекеттiң қаржылай көмек беруi үшiн негiзгi талап - несиеке қабiлеттiлiкке тiрек болады.
   

Мемлекет, өз кезегiнде кәсiпкерлiк ортаның бастамаларын iске асыру үшiн қолайлы жағдай жасауы және өз көмегiн шағын және орта бизнестiң бәсекеге қабiлеттiлiгi тұрғысынан едәуiр әлеуетi бар кәсiпорындарға және елдiң ғылыми-технологиялық әлеуетiн арттыруға бағыттауы тиiс. Алға қойылған мiндеттердi iске асыру үшiн Қазақстан Республикасының Үкiметi шағын және орта бизнесті дамытудың жедел шараларын қабылдауда.

1. 
   К.Б. Бердалиев «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Алматы «Экономика», 2009
   
2. 
   Қазақстан РеспубликасыҰлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің мәліметтері www.stat.gov.kz
   

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия қлттық университеті,

Қазақстан Республикасы, Астана қ.

E-mail: aigul_bakirbek@mail.ru

Адами ресустарды тиімді пайдалану мен кәсіпорынның кадрлық саясатын дұрыс жүргізу барысында басқару саласында шетелдік үздік танылған модельдерді қарастырып қолданған жөн. Жапондық және американдық мектептердің өз артықшылықтары мен ерекшеліктері бар. Алайда, әрбір модельдің жетістіктері мен табысты жұмыстарына қарамастан, олардың ұйым басқаруда өздерінің бірқатар ерекшеліктері бар. Әлемдік экономикада көшбасшы позицияны алатын американдық және жапондық кәсіпорынды басқару жүйесінің салыстырмалы талдауы өте маңызды болып табылады. Қазіргі күнде бұл американдық және жапондық басқару модельдері кәсіпорындар үшін айқын, өте серпінді көрінеді. Американдық және жапондық басқару стильдерінде тек қана тиімді басқару ғана емес, сонымен қатар, негізгі тенциялармен қатар теория мен ғылыми практиканы басқаруды дамыту бағыты бойынша болашақты болжау және басқару элементтері бар.

Ескерту - сурет мәліметтері [1, 26 б.] дереккөз негізде автормен құрастырылды

Соңғы уақыттарда жоғары кәсіби қасиеттерімен қатар әр жұмыскердің максималды аз уақыттың ішінде жиі өзгертіліп және күрделеніп отыратын өндіріс қызметінің шарттарына бейімделу қасиеті енгізіледі, тәрбиеленеді немесе өндіріледі.

Алғашқы элемент еңбек қызметі кезінде әрбір қызметкердің тұрақты жұмыс жасауына кепілдік береді, кәсіпорынға жауап ретінде қызметкер өзінің жоғарғы бейімділікпен және жоғарғы өнімділігімен жауап беру керек. Екінші элемент жалақыны, сыйақы және төлемді бөлу, еңбек өтілі бойынша қызмет бабының өзгертілуі үрдісін қарастырады. Үшіншісі – осы кәсіподақ әрекетінің негізінде қызметкерлердің жұмыс бабына, кәсіби мәртебесіне және тағы басқаларына қарамастан оларды біріздендіру әрекетін қарастырады. Кәсіподақтың арқасында қызметкерлер мен компания басшылары арасында мақсаттары мен қызығушылықтары сәйкес келіп, араларында достастық, демократиялық қарым-қатынас пайда болады [1, 32 б.].

Жапон қызметкерлерінде өндірістік практиканы өту көлемі американдықтарға қарағанда үлкен, себебі олар цехка жұмысқа келгенде, бір нақты жұмыс орнына тұрмас бұрын, қызметкер цехтағы барлық жұмыс түрлерімен танысады және көреді. АҚШ-та қызметкер жұмыс орнына келгендегі өтетін практикасы өзінің бөлімшесімен танысумен ғана шектеледі. Жапон қызметкері өз мансабын тек бір жұмыс орнында ғана жалғастыра бермейді. Оның компаниядағы ұтқырлығы өте жоғары болып табылады, себебі қызметкер цехтің кез келген бөлімшесінде, басқа да технологиялық профилі бойынша жақын цехтарға да ауыса алады.

Ерекше назар басқарушы кадрлардың біліктілігінің дайындығы мен жоғарылауына аударылады. Оқыту жоғарғы қарқындылық пен Жапонияның және басқа да шетелдің танымал ғалым-теоретигі мен басқару практиктерімен жүзеге асырылады. Ұйымның тиімді жұмыс жасауына көп әсерін тигізетін өз қызметкерлерін капитал бөлігі ретінде қарастыра отырып, қазіргі ғана емес, сонымен қатар, ұзақ мерзімде де компания қызметкерлерін кәсіби даярлауға және жүйелік оқытуға үлкен мөлшердегі қаражатты инвестициялайды.

Жапониялық компаниялар тек экономикалық себептер бойынша ғана қызметкерлерінің дамуына инвестициялауды жүзеге асырады. Ал бұл инвестициялаудың құн қайтарымдылығын жоғарылату үшін компания оқытудан өткен қызметкерлерін ұзақ уақыт ұстап отырады. Осы себеп бойынша арнайы оқытуды талап етпейтін функцияларды орындайтын қызметкерлер өмір бойы жұмыспен қамту бағытында қарастырылмайды.

Зерттеулерге сәйкес, қызметкерлерді өмір бойы жұмыспен қамту деңгейі 30-35%-ды қамтиды. Осыған сәйкес, қызметкерлердің көпшілігі жұмыстан босатудан сақтандырылмаған. Сайып келгенде, бұл өте жоғары экономикалық әсер береді. Әдетте үлкен жапон компаниясының «элитаға» қабылданған әр қызметкері тұрақты ұзақ мерзімге бағытталған, мансап дамытуға арналған бағдарламамен қамтылады. Бұл бағдарлама дайындықтың әр түрлі формаларын ғана емес, сонымен қатар, мерзіммен біліктілік деңгейін, жұмыстың тиімділігін және тағы басқаны бағалауды қосады.

Кең ауқымды әрекет етуші ынталандыру факторының күштілігі соншалық, мансаптың келесі баспалдағына көтерілген бір немесе басқа менеджер өз жұмысын тоқтата алуы мүмкін емес. Және де ол ең жоғарғы жұмыс қарқындылығымен жұмыс істеуге мәжбүр болатынын ескерген жөн. Немесе ол ұзақ жылдар бойы жеткен жетістігінен айырылып қалу мүмкіндігі бар [2, 25 б.].

Жапон фирмаларында басқарушылар тағылымдамасының шет елдерде өтуі кеңінен қарастырылған – қысқа мерзімді бір-екі айға (әр түрлі дәрәжедегі 20-25 менеджерлер), не болмаса ұзақ мерзімді – шет елде өтетін жеке оқу тағылымдамасы.

Кадрларды алмастыру – жай және лауазымды қызметкерлердің фирма ішіндегі қызметтерінің (бірнеше жылда бір рет) тұрақты алмасуы. Тек қана лауазым ғана емес бөлімшесі де ауысып отырады. Жапондық мамандардың ойынша, қызметкердің бір орында жұмыс жасауы оның қызығушылығының жойылуына, жауапкершілігі мен атқарғыштық дисциплинасының жоғалуына алып келмес үшін кадрларды алмастыру жүйесіне көп көңіл бөлінеді. Әр екі жыл сайын басқарушылар өздерінің істеген жұмыстары бойынша жазбаша түрдегі есеп және болашақтағы мансап бойынша өзінің жаңа ұсыныстарын тапсырып отырулары қажет. Басқарушылар есебімен сәйкес келетін ұсыныстар кадрларлық қызметпен кадрларды алмастыруда қолданылады.

Басқарушылардың дайындық курсы өзіне көп мөлшерде психологиямен шұғылдану, адамдармен қарым-қатынас, бағыныштылармен қатынас жасай алу, ұйымдық іс-әрекеттерді атқару және тағы басқа арнайы дисциплиналарды қосады.

Соғыс кезінен кейін әлемді басқару әдістермен таң қалдырған бұл жапондық басқарудың түрлері: «Just-in-time» (JIT) – «бәрін дер кезінде» және канбан жүйесі.

«Just-in-time» (JIT) – «бәрі дер кезінде» концепциясында «бес нөлді пайдалана отырып, өндіруші тапсырыс алғаннан кейін өнімді тұтынушыға жеткізген уақыт аралығының қысқа болуы. Өнімнің пайдасы өндірістің көрсетілген нормадағы жоғарғы көрсеткішін айқындайды. JIT жүйесі тек қажетті тауарды дер кезінде, белгілі бір мөлшерде белгілі жерге жеткізеді. JIT жүйесінде керекті бір бөлшек бір сағат бұрын керек болса, сол бөлшек дәл сол уақытында жасалынады. JIT-дің мағынасы – ол белгілі бір мөлшерде және сапалығымен керекті уақытта жеткізу.

Ал жапондық канбан жүйесі тұрақты тұтынушы табылған кезде ғана өнім нұсқасын дайындайды. Канбан жүйесі бірнеше принциптерден тұрады:

• 
  Сапаны қатаң бақылау;
  
• 
  Белгіленген уақытта тұтынушыға өнімнің жеткізілуі;
  
• 
  Ақаулықтарды болдырмайтын құрал-жабдықтарды реттестіру;
  
• 
  Жеткізушілер санын қысқарту;
  
• 
  Тез арада немесе жедел түрде құрайтын завод [1, 66 б.].
  

Американдық фирмаларда инженерлер мен ғалымдардағыдай тар шеңберде мамандандырылған менеджерлерге назар аударылады. Американдық сарапшылар тек бір салада ғана мамандандырылған және ол иерархиялық басқаруда тек өз саласында вертикалды ғана өсе алады. Мұндай жағдай қызмектердің өсуіне кедергі келтіргендіктен, қызметкерлерге қысқа мерзімде бір фирмадан екінші фирмаға жұмысқа ауысып отыруларына тура келеді. Жұмысқа қабылдар кезінде потенциалды кандидаттар кәсіби дайындықтарын тексеру үшін тестілеуден өтеді. Әдетте әр фирманың қызметкерді жұмысқа аларда өздерінің сүйенетін критерийлері болады. Жұмысқа алып болғаннан кейін қызметкерді жұмысымен таныстыру жүргізіледі. Қызметкерді оны фирманың мақсатымен, атқаратын қызметімен, ұйым мәдениетімен таныстырмай, тек өз атқаратын міндеттерімен таныстырып ғана шектеледі.

Көбіне американдық фирмаларды қызметкерлерді жұмысқа тағайындағанда мынадай кезеңдерден өтеді: қызмектерге ұсынылатын, оның лауазымдық қызметтерімен, құқықтары және міндеттерімен таныстыру. Егер қызметтер белгілі бір лауазымға тағайындалып, бірақ оның қызметі жылдық жоспарға белгіленбеген болса оны зерттеп, кадрлар бөліміне ескере отырып қызметкерді еңбекақы беру жүйесіне тіркеп қоюы тиісті. Жаңа лауазымға кадрларды таңдау тек жоғарғы басшылықтың рұқсатымен ғана басталады.

Басшылыққа бос орынға жаңа персонал іздеуге, оны жария етуге, кандидаттарды жинауға кадр бөлімі көмек береді. Әдетте олар өз біліктіліктеріне сай келетін қысқа кандидаттар тізімін ұсынады. Кейбір фирмаларда кандидаттар тізіміне сол фирманың басқа бөлімшелерде қызмет атқаратын қызметкерлерді қосу міндетті болып саналады. Кандидаттарды жинау жарнама арқылы, жеке байланыстар, электронды базалары бар мамандарды жалдайтын фирмалар арқылы жүргізіледі. Қызметке ұсынылған кандидаттар басшылармен (екі-үш дәреже жоғары), әріптестерімен, мүмкін болса бағыныштылармен сұхбат өткізеді. Сұхбат нәтижесі ұсыныстар мен қорытындылармен толықтырылып, соңғы шешімді тіке басқарушының өзі шешеді.

Американдық кадрлық басқарудағы ерекшеліктері:



Қатаң рәсімделген басқару жүйесі. Ұйымдағы және бағыныштылармен абсолютті түрдегі формалды қарым-қатынас;




Әрбір деңгейде жоғары жауапкершілікті ала отырып жеке шешім қабылдау;

Кәсіби білімі бойынша ғана жұмысқа қабылдау;

Жалақы тек жеке өнімділікпен есептеледі

Персоналды оқыту жүзеге асырылмайды

Барлық қызметкерлер аз салада ғана маман болып табылады

Қызметкерлерге кепілдік жоқ

Сурет 2. Американдық компаниялардың кадрларды басқарудағы басты ерекшеліктері

Ескерту - сурет мәліметтері [3, 30 б.] дереккөз негізінде құрастырылды
Американдық фирмаларда персоналды, соның ішінде менеджерлерді де, жұмыстан босату әрқашан төтенше жағдайларды (ұрлық, алаяқтық, тәртіпті бұзу және т.б.) қоспағанда, ұзақ мерзімде жұмысын бағалау және және әдістемелік тәжібиелермен жүзеге асырылады. Әрбір қызметкердің жұмысын бағалау жылына бір немесе екі рет өткізіледі. Қызметкердің нәтижелері әріптестер мен басқарушы арасында талқыланады және бағаланады, екі тарап келісімімен қол қойылады.

Американдық персоналды басқарудың жақсы жақтарымен қатар, жаман жақтары да бар. Қызметкердің біліктілігін ешкім де арттырмайды. Мұнда да өз логикалары бар: қызметкерге оқыту жоғары жалақы алуға мүмкіндік беретіндіктен, әр адам біліктілігін жоғарылату үшін өзін-өзі инвестициялау керек. Қызметкерді бірінші күнінен-ақ оның үлкен мінсіз жұмыс стажына, адамның жеке мән-жайларына қарамастан ешқандай аяусыз жұмыстан қуып жіберуі мүмкін. АҚШ-та ешқандай бір жылдық немесе одан да ұзаққа берілетін декреттік демалыс деген түсінік жоқ. Көп дегенде жас анаға екі ай демалыс беріледі. Бұл тәсіл қатал, тіпті қатыгез болып та көрінуі мүмкін. Бірақ мұның жағымды жақтары да бар. Американдықтар тек жұмыс орнын ғана емес, сонымен қатар, өз мамандықтарын да бірнеше рет ауыстыра алады. Америкада мұндай жағдайлар болуы мүмкін, себебі онда жас еркешеліктерге мүлдем қарамайды. Американдық компаниялар үшін жас, жыныс, түр-әлпет, нәсіл ешқандай мағына бермейді [3, 32 б.].

«Американдық» немесе «нарықтық» кадрларды басқару әдісі персоналды басқаруда қызметкер негізінен сыртқы еңбек нарығына, экономика жағдайына, нақты тауар сұранысына бағытталған. Бұл тәсіл жұмыс күшінің молдығы мен жұмыссыздықтың шарықтауынан сұранысқа қарағанда көп болуына байланысты кәсіпкерлердің қажет жұмыс күшін оңай тауып алуына мүмкіндік туды, ал үкімет әлеуметтік қамту бағдарламасын жасау арқылы жұмыстан шыққандар үшін жеңілдік жасай отырып, әлеуметтік шиеленісушілікті әлсіретіп отырады. Бұл жағдайларда өндіріс тиімділігін жоғарлатудың негізгі факторлары ретінде технологияны тұрақты жетілдіру болып саналады, ал жұмыскер болса тек өндірістік процеске керек белгілі бір шекарада қимылдайтын, анық белгіленген тәртіп бойынша жұмыс істейтін қосымша тірек ретінде ғана қабылданады. Осыған байланысты адам ресурстарын басқару қағидалары да жасалды және жазылды. Біліктілігі төмен жұмысшы күшінің көптігіне байланысты лауазымдар кәсіби даярлығы нашар адамдар ғана атқара алатындай етіп жұмыс орны жобаланады. Жұмысты бастаудың алдында, оны орындау үшін көп басшылардың келісімін алу қажет болғандықтан, бұл жағдай басқару қызметінің өсуіне және басқарушылық иерархияның дамуына алып келеді.

Оперативті өндіріс процесінің жұмыстарымен жүктелген фирманың төменгі және орта басқару басшылары жоғарыға стратегиялық жоспар туралы сұрақтарды ғана емес, сонымен бірге ағымдағы проблеманы шешу кұзырларын беруге тура келді. Жоғары басқарушылардың кішкентай бір тобының шешімін қатардағы орындаушы қызметкерлер міндетті түрде орындауға тиісті болуы басқарудың өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Осыған лайықты, бұл категориядағы қызметкерлерде тәуекелге бел бумауы, өзіне жауапкершілікті алуға тілегі болмауы сияқты жүмысқа деген көзқарасы қалыптасады.

Жапония әлемде бірінші болып барлық қызметкерлерді кәсіпорын мен фирма ісіне, аз шығынды сапалы өнім өндіруге тарта отырып, «адамдық тұлғасы» бар менеджментті дамытты. Жапонияның көптеген кәсіпорындарында басқарушы персонал әр операцияны орындаушыны келесі операцияны орындаушыны өзінің тауарын сатып алушы деп санауы керек деп, оны өзі орындайтын өндірістік процестің бөлігін айрықша ұқыпты орындауға талпындырып, ылғи үгіттеп отырады.

Адам психологиясы олардың әлеуметтік мәртебесін ескертетін көптеген жапон кәсіпорындарында менеджменттегі осы сапалы өзгерістері басқа дамыған елдердегі кадрларды басқарудағы дәстүрлі әдістерін жетілдіруге түрткі болды.

Басқаруды жетілдіру үшін батыс ғалымдары дәстүрлі басқарудың кері салдарын ескеретін және оның орнын толтыратын менеджменттің әдістері мен тәсілдерін өздерінше жасады. Қазіргі заманғы менеджментті дамыту саласындағы адамға бетбұрыс басқарушының іріктелуіне ерекше көңіл бөлу керектігін ескерді.

Әрбір басшы барлық мәселелерді өзіне алып, жеке өзі ғана дұрыс шешім табудың орнына, ол басқаратын ұжымда қызметкерлерге жаңалық табуға жағдай жасауы керек.

Мұнда үлкен мағына жатыр, себебі қызметкерлер жаңалықты табуға ұмтылады, ең басты - қабылданған шешімдерді өздерінің немесе жеке басының шешімі ретінде қабылдайды да, оны орындауға атсалысады.

Басқарушының психологиясы, оның шаруашылықты жүргізу стилі, менеджерлердің өз орындарын қайта бағалауы мен басқару жүйесіндегі олардың рөлі ең бірінші болып өзгергеннен кейін, корпоративтік басқарудың қазіргі қадамы революциямен сипаттас. Баскарушының іс жүргізу қабілеті келесідей болу керек: олардың қоластындағылар әрқашан өзіне құрмет көрсетіп отырғанын сезуі, туындаған проблеманы шешуге қатысты болуы, іс-әрекет нәтижесіне толық жауапкешілік алуы және оған өзінің қатысты екенін сезінуі керек.

Жұмыскерлердің біліктілігі және олардың жақсы жүмыс істеуге тілегі негізгі өндірістік күш және өндірісті дамытушы күштің көзі болғандықтан ірі фирмалардың басқару стратегиясы еңбек мотивациясына, көп білім алуға, шеберлікті жетілдіруге, еңбек дағдыларын, ынталылығын және персоналдың ұшқырлығын дамытуға бағытталған.

Қазіргі нарықтық даму үдерісінде кез келген кәсіпорын менеджерлері кадрларды дайындау мен қайта дайындауда шетелдік кәсіпорындардың жүргізілетін кадрлық саясатын негізге ала, өзіндік жүйесін ескере отырып кадрлық саясатты тиімді жүргізген дұрыс болар еді.

Қорытындалай келе, әлемдік дамыған мемлекеттердің кадрлық басқару жүйесін зерттей отырып, кадрлық саясаттың орны, өнім өндірісі, компанияның шарықтауына әсері мол екені анықталды. Жапондық басқару әдісі ұжымдық негізде өндірісті жүргізіп әлемдік басқарудың алдыңғы қатарында болса, американдық демократиялық, индивидуалды басқару жүйесі де жапондықтан кем емес. Алайда, әрбір басқару жүйесі кез келген мемлекетке немесе кәсіпорынға сай келе алмайды. Ол міндетті түрде сол мемлекеттің салт-дәстүріне, кәсіпорынның корпортивтік рухына, қызметкерлердің жағдайына, ұйым мәдениетіне байланысты болып табылады.

1. Ингиу Оу Японский менеджмент, прошлое, настоящее и будущее. -Москва, Эксмо, 2007. -134 б.

2. В.М.Цветаев Кадровый менеджмент: учебник. - Москва, 2015, -154 б.

3. Старобинский А.Е. Кадровая политика за рубежом. -Минск, 2008. -156 .