Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

288 
 
табиғи  қасиеттерi  мен  ерекшелiктерi  тұлғада,  оның  әлеуметтiк  элементi  ретiнде  көрiнiп 
отырады.  «Тұлға  арқылы  сыртқы  ықпал  индивид  психикасында  өзiнiң  туындысымен 
байланысты болады» - деп С.Л.Рубинштейн [4] қарастырған. 
Сонымен,  тұлға  —  бұл,  адам  өзiнiң  психикалық  дамуының  жеткiлiктi  тұрғыдағы 
жоғары деңгейiне жетуi. Оның ең маңызды сипаттамасы ол ақиқатты тұрғыда тұлға болуы, 
яғни өзiнiң мақсат, мiндеттерiне сәйкес өмiр жағдайын өзгерту мен кездейсоқтыққа үстемдiк 
жасауға, өз-өзiн саналы түрде реттеуге қабiлеттi болуына түйiнделедi. Әрине, бұл сипаттама 
ересек  адам  тұлғасының  дамуына  жатады,  бiрақ  тұлғаның  қалыптасуы  өте  ерте  басталып 
өмiр  бойы  жүредi.  Сонымен  қатар,  тәрбие  әсер  етудің  қандай  да  бір  арнайы  әдістерінің 
жиынтығы  болмай,  алдымен  тұлғаның  өмірін,  әрекетін  және  оның  қатынастарын  шынайы 
өмірге сәйкес ұйымдастыру болып табылады. 
Сонымен  кеңес  психологтары  әлеуметтік  және  жеке  өмірі  барысында  қалыптасатын 
біртұтас жүйе ретіндегі, өмір барысында тұлғалық құрылым ретінде біртіндеп қалыптасатын 
тұлғаның  әр  түрлі  жақтары  қарастырылатын  тәжірибелік  және  теориялық  іс-әрекет 
субъектісі  ретіндегі  тұлға  жайлы  ілімді  жасады.  Тұлғаны  зерттеудегі  өзіндік  сана-сезім 
мәселесі  күрделі  болып  есептеледі.  Өзіндік  сана-сезім  «тұлға  психологиясын  тудырған 
өмірлік мағынасы зор» мәселе деп қарастырған А.Н.Леонтьев [10, 70-85 бб.] оны «ғылыми-
психологиялық талдаудан тысқары қалған» шешімін таппаған мәселе ретінде қарастырады.  
Тұлғаның  өзіндік  дамуы  оның  өіндік  сана  сезімінінің  дамуына  тікелей  байланысты 
болып келетіні сөзсіз.  
Жеке  тұлғаның  психологиялық,  рухани,  тәндік,  әлеуметтік  және  шығармашылық 
дамуының  үйлесімділігіне  қол  жеткізуге  мүмкіндік  беретін  рухани-адамгершілік  тәрбие 
білім беру жүйесінде «Өзін-өзі тану» пәні арқылы жүзеге асады.  
Болмыстың  табиғи  және  жаратылыс  аспектісі  тұрғысынан  қарастырылатын  адам 
біртұтас үдеріс ретіндегі өзін-өзі танудың нысаны болып табылады. Адам болмысы күрделі 
жүйе  болғандықтан,  ол  өзін  жеке  тұлға,  сол  сияқты  іс-әрекет  субъектісі  және  жеке  дара 
субъект ретінде көрсетеді. Адамның осы қырларының біртұтас болуы оның өзін-өзі анықтау, 
өз  маңыздылығын  арттыру,  өзін  іс  жүзінде  көрсете  білу  және  өзін-өзі  жетілдіру 
аспектілерінен тұратын үйлесімді дамуды қамтамасыз етеді.  
Бұл  нысан  өзін-өзі  танудың  пәндік  саласын  анықтайды,  оқу  пәнінің  танымдық, 
дамытушылық және тәрбиелік қызметтерін айқындайды.  
Өзін-өзі  танудың  пәндік  саласы  әр  жоғары  сынып  оқушысысының  ішкі  жан-дүниесін 
байытуы  және  өзіндік  қайталанбас  жеке  даралығын  пайымдауы  арқылы  табиғи 
қабілеттіліктері мен жасампаздық әлеуетін ашуға бағытталған мақсатты білім беру үдерісін 
ұйымдастыруды  көздейді.  Өзін-өзі  тану  пәнінің  оқу-әдістемелік  құралдары  жоғары  сынып 
оқушыларының  қоғамға  және  өз-өзіне  қызмет  етуіне  бағытталып,  олардың  жасампаздық 
белсенділігін  танытуға  мүмкіндік  беретін  өмірлік  маңызы  бар,  кең  ауқымды  біліктілік 
дағдыларды қалыптастыруға көмектеседі. 
Психологиялық  педагогикалық  қолдауды  оқушының  дамуы  және  өзін-өзі  дамытудағы 
индивидуалды мәселелерін шешуге бағытталған превентивті және оперативті көмек ретінде 
түсінеміз.  Оқушыны  қолдау,  яғни  оған  қандайда  бір  түрде  көмек  көрсету:  тура,  жанама 
немесе  тікелей;  педагогикалық,  психологиялық  немесе  әлеуметтік;  индивидуалды,  топтық 
немесе жалпы.  
Өзін-өзі  тану  пәні  сабақтарында  педагог  және  оқушының  өзараәрекеті  процесінде 
төмендегілер жүзеге асады: 
-  оқушыда  өзектілікке  ие,  оның  дамуының  жақын  аймағындағы  потенциалды 
мүмкіндіктерін қолдау;  
-  қолдау  көрсетіліп  отырған  іс  әрекеттің  оқушының  өзінің  іс  әрекетіне  айналуына 
жағдай жасау;  
-  өзіндік  мәселелерді  анықтау  және  оларға  (ересектерің  араласуы  арқылы)  мәселені  іс 
әрекет міндеттеріне айналдыру арқылы дамушылық сипат беру. 
Өзін-өзі  тану  сабағы  шеңберінде  оқушылардың  өзін-өзі  дамуын  психологиялық-

289 
 
педагогикалық  қолдаудың  құралдарының  сипаты  келесі  педагогикалық  шарттарды  бөліп 
көрсетуді талап етеді:  
- тұтастық (қолданылатын құралдар тұтас жүйені құрауы керек); 
-  жүйелілік  (таңдап  алынған  құралдар  әдістерде  жүйелі  қолданылуы  керек,  өйткені 
эпизодты қолдану қажеті тиіділікті бере алмайды); 
- мақсатқа бағыттылық (сабақтың нақты міндеттеріне сәйкес формалары мен әдістерін 
таңдау); 
-  диагностикалық  (оқушының  тұлғалық  өзгерістеріне  диагностика  жүргізу,  соның 
негізінде индивидуалды білім берудегі түзетулер енгізу); 
-  диалогтық  (білім  беру  процесіндегі  қарым  қатынас  эмпатия,  жанашырлық, 
мейірімділік негізінде құрылады, әртүрлі жағдайларда таңдау еркіндігі болуы керек); 
-  вариативтілік  (құралдар  жүйесін  оқушылардың  даралық  ерекшеліктерін  есепке  ала 
отырып таңдау); 
-  динамикалылық  (бір  тақырыпты  меңгеру  барысында  диалогтық  өзараәрекетті 
ұйымдастырудың әртүрлі типтері мен әдістерін қолдану). 
Өзін-өзі тану  сабағында оқушылардың өзін-өзі дамуын психологиялық-педагогикалық 
қолдауды ұйымдастыру кеелесі бағыттағы жұмыстарды қамтиды:  
1. Аналитикалық-диагностикалық 
–  оқушыларды  психологиялық-педагогикалық 
зерттеу,  жалпы  және  жекелеген  мәселелерін  диагностау,  психологиялық-педагогикалық 
қорытынды және ұсыныстар әзірлейді арастырады.  
Диагностикалық іс-әрекет нәтижесі оқушылар үшін бағдарық сипатқа ие, педагог үшін 
алынған  нәтижелер  негізінде  оқу  іс-әрекетін  ұйымдастыруда  маңызды  көрсеткіш  болып 
табылады.  Тұлғалық  өзгерістер  диагностикасы  және  өзін-өзі  тану,  өзін-өзі  дамыту  және 
өзіндік  жетілу  жұмыстары  бойынша  оқушыдағы  өзгерістерді  бақылауға  және  өзін-өзі  тану 
пәні барысында оқушы тұлғасына түзетулер жасауға мүмкіндіктер береді.   
Өзін-өзі  тану  бойынша  жұмыстарды  ұйымдастыру  өзін-өзі  дамытуда  өте  қажеті:  өзің 
жайлы  толыққанды  ақпарттарсыз,  өзіңнің  даралық  ерекшеліктеріңді,  қабілеттеріңді, 
икемдіктеріңді, кемшіліктеріңді білмей өзін-өзі дамыту мүмкін емес; өзіңнің психологиялық 
және тұлғалық ерекшеліктерің жайлы ойларың әдетте, өзіңе қанағаттанбаушылыққа әкеледі 
және өзін-өзі дамыту, өзін-өзі тәрбиелеу бойынша жұмыстар жүргізу үшін өте күшті ықпал 
болып  табылады;  өзін-өзі  тану  пәні  оқушылардың  тұлғалық  дамуына  бағытталған, 
сондықтан  өзін-өзі  тану  процесінде  алынған  мәліметтер  оқушының  тұлғалық    өзгерістерін 
бақылауға мүмкіндік береді және өзін-өзі тану пәнінің тиімділігін анықтайды.  
Өзін-өзі тану – кешенді процесс, келесі бағыттар бойынша жүзеге асады: 
-  психологиялық  құралдарды  қолдану  арқылы  өзінің  псхологиялық  және  тұлғалық 
сапаларын зерттеу; 
-  оқушының  өзіндік  бағасы,  өзін  басқалармен  салыстыру  нәтижесінде  қалыптасады 
және  өзінің  бәсекелестік  деңгейін  өз  іс-әрекетінің  нәтижелерімен  салыстыру.  Өзіндік 
бағаның адекватты болуы өмірлік мақсаттарды дұрыс қоюуға жетелейді, төмен өзіндік баға 
адамның  кез  келген  іс-әрекетте  кедергілерге  кездесуіне  әкеледі,    сәл  жоғары  өзіндік  баға 
утұлғаны белсенділікке ықпалдайды;  
-  өзін-өзі  тануды  өзін-өзі  тәрбиелеумен  байанысты  қарастыру  (білім  беру  іс-әркеті 
процесіндегі өөзіндік бақылау, өз өмірлік мәліметтерін талдау; өзіндік талдау – мәліметтерді 
сыни бағалау, оларды белгілі бір құндылықтарға жатқызу; интеллектуалды, эмоциялық және 
ерік сапаларын, темперамент ерекшеліктерін жіне физикалық мүмкіндіктерін өзіндік сынау). 
Өзін-өзі  танудың  маңызды  көзі  достарының,  таныстарының,  педагогтарының  және  басқа 
адамдардың  ерген  сыни  бағаларын  талдау  болып  табылады.  Басқалардың  берген  бағасын 
сезіне алу - тұлғаның жетілгендігінің маңызды көрсеткіші. 
2. Ағартушылық  бағыт  өзін-өзі  тану  сабағында  оқушылардың  өзін-өзі  дамуына 
қажетті білімдермен қамтамасыз етуді қамтиды.   
Берілген  бағыт  оқушыларда  өзін-өзі  дамытуға  қажетті  білім  алушылық  және  өзіндік