Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

294 
 
-  постепенно увеличивать скорость движения объекта; 
- сокращать дистанцию между объектом и занимающимся; 
- уменьшать размеры движущегося объекта. 
Одним из средств развития этой способности может быть игра в баскетбол, футбол или 
ручной мяч с мячами меньшего размера, чем обычные. 
Важное  значение  на  сокращение  времени  реакции  имеет  умение  человека 
предугадывать движение, скажем, полет мяча в футболе или шайбы в хоккее, по действиям 
игрока,  производящего  удар.  Так,  в  современном  хоккее  скорость  полета  шайбы  в  бросках 
достигает  свыше  50  м/с.  Это  значит,  что  с  расстояния  до  10  м  вратарь  практически  не 
успевает среагировать на брошенную шайбу. Однако очень часто вратарь удачно реагирует 
на  шайбу,  брошенную  даже  с  более  близкого  расстояния.  Это  происходит  благодаря 
предугадыванию, предвосхищению (антиципации) полета шайбы. 
Время  реакции  выбора  во  многом  зависит  от  возможных  вариантов  реакции,  из 
которых  должен  быть  выбран  лишь  один.  Учитывая  это,  при  развитии  быстроты  реакции 
выбора  стремятся,  прежде  всего,  научить  спортсмена  искусно  пользоваться  «скрытой 
интуицией»  о  вероятных  действиях  противника.  Такую  информацию  можно  извлечь  из 
наблюдений за позой противника, мимикой, подготовительными действиями, общей манерой 
поведения. 
Таким  образом,  совершенствованием  быстроты  сложных  двигательных  реакций 
связано  с  моделированием  в  тренировке  целостных  соревновательных  ситуаций  и 
систематическим участием в соревнованиях. Необходимо использовать специализированные 
средства  и  методы;  моделировать  отдельные  формы  и  условия;  создавать  специальные 
условия,  способствующие  сокращению  времени  реакции;  научить  спортсмена  пользоваться 
«скрытой  интуицией»  развивая  реакцию  выбора.  Развивать  способность  к  быстрому 
расслаблению мышц. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1. Теория и методика физической культуры: Учебник/ Под. Ред. проф. Ю.Ф. Курамшина. – 2-е изд., испр. 
– М.: Советский спорт, 2004.– 464 с. 
2. Гильдин Л.С. Исследование методики развития быстроты защитных действий в связи с особенностями 
сенсомоторного реагирования у юных боксеров: автореф. дис….канд. пед.наук - Тарту, 1973.-18 с. 
3.  Кеберлинский  К.А.  Пространственная  точность  и  время  реакции  при  бросках  по  воротам  у 
гандболистов различных ситуациях:автореф. дис. …канд. пед. наук – М., 1967. – 19с. 
4.  Табачник  Б.И.  Исследование  быстроты  двигательной  реакции,  способности  к  ускорению  и 
совершенствование  методики  их  воспитания  у  юных  бегунов  на  короткие  дистанции:  автореф.  дис….  канд. 
пед.наук - М., 1975.- 23 с. 
5. Солодков  А.С.,  Сологуб  Е.Б. Физиология человека.  Общая.  Спортивная.  Возрастная: Учебник.  –  М.: 
Терра – Спорт, Олимпия Пресс, 2001. – 520 с. 
6.Фарфель В. С. Управление движениями в спорте – М.: Физкультура и Спорт, 1975. -  208с. 
7. Евтушенко А.Н. Тренировка гандболиста. – М.: ФиС, 1975. – 208с. 
 
 
ӘОЖ 159.922:37.013.77 
МАНДАЙБАЕВА А.Д., ГУБАЙДУЛЛИНА Г.Н. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Өскемен қ. 
 
БІРІНШІ  КУРС  СТУДЕНТТЕРІНІҢ  БЕЙІМДЕЛУІ 
 
Сөздік  әдебиетінделатын  тілінен  аударғанда  «бейімделу»  -  икемделу,  үйлесу  деген 
мағананы  береді.  Адамның  бейімделуі  -  күрделі  әлеуметтік-биологиялық  процесс.  Мұның 
негізінде организмнің қызметі мен жүйесі, сондай-ақ дағдылы мінез-құлқы жатады [1]. 
Адамның бейімделуінің төрт түрін көрсетуге болады: психологиялық, физиологиялық, 
биологиялық,  әлеуметтік.  Мысалы,  психолог  –  адамдар  мен  қарым-қатынас  орната  алуын, 
яғни  психикалық  бейімделуді  зерттейді.  Дәрігер  –  жүрек,  бауыр,  бүйрек  т.б.  ішкі  ағзалар 
жұмысы  арқылы  физиологиялық  бейімделуді  бақылайды.  Әлеуметтенуші  -  қоғамдағы 

295 
 
адамның алатын орны, яғни бейімделудің әлеуметтік аспектісін қарастырады. 
В.Н.  Дружинин  бейімделуді  -  ағзаның  орта  мен  нәтижелі  әрекет  ету  процесі  деп 
қарастырады[2].  Ал  Е.А.  Ямбург  бейімделуді  -  ағзаның  құрылысы  және  функциясы,  оның 
мүшелері және ұлпаларының орта жағдайына йкемделуі дейді [3]. 
Сонымен,  «бейімделу»  дегеніміз  –  бұл  тірі  ағзаның  қозғалмалы  жүйесінің  арқасында, 
жағдайдың  өзгеруіне  қарамастан  өзінің  өмір  сүруіне,  дамуына,  ұрпағын  жалғастыруға 
қажетті тұрақтылықты ұстайтын қозғалмалы процесс. 
Бейімделу процесі аса динамикалы болып табылады.Оның жетістігі көбінде обьективті, 
субьективті оқиғаға, функционалды жағдайға, әлеуметтік тәжірибеге, өмірлік бағдарға және 
т.б  байланысты.Әрбір  адамға  сол  әсер  еткен  стимул  әр  түрлі  адамдарда  түрлі  жауап 
реакциясын тудыруы мүмкін. Бұл адамның даралығын көрсетеді.Бірақта индивидтің кейбір 
жауап реакциясының интервалын көрсетуге болады, ол психикалық ережелердің түсініктері 
мен  сәйкестенетін,  сондай-ақ  жалпы  қабылданған  адамгершілік  ережелер  шегінен 
шықпайтын  жалпы  адамдың  құндылықтар  категориясына  қатысты  кейбір  «  интервалды» 
анықтауға  болады.Осы  «интервалға»  психикалық-әлеуметтік-адамгершілік  ережелерінің 
сәйкестену  денгейі  әлеуметтік-психологиялық  бейімделу  процесінің  нәтижелілігін 
қамтамасыз  етеді  және  психикалық  дамуды  сипаттаудағы  маңызды  интеграл  болатын 
тұлғаның  бейімделу  потенциялын  анықтайды.  Адамгершілік  ережелер  денгейі  мен  және 
коммуникативті қабілеттілік, қылықтық реттеу денгейін бағалау арқылы тұлғаның бейімделу 
потенциялын сипаттауға болады. 
Көп  жағдайда  адам  тағдыры  оның  кез-келген  жағдайда  өмірінің  туа  біткен  және 
қалыптасқан  қабілеті,  бейімделгіштігі  мен  анықталады.  Жоғары,  орташа,  төмен  бейімді 
адамдар  болады.  Бейімділіктің  туа  біткен  негіздері  –  ол  инстинктер,  темперамент,  дене 
құрылымы,  эмоциялар,  туа  біткен  интеллектік  талабы,  ағзаның  физикалық  жағдайы  және 
сыртқы көрсеткіштері болып табылады. Жоғарыда келтіріліп кеткендей «бейімделу» процесі 
әр  түрлі  деңгейде  жүзеге  асырылуы  мүмкін:  биологиялық,  физиологиялық,  психологиялық 
және әлеуметтік. 
Осы  деңгейлердің  ішіндегі  біз  әлеуметтік  және  психологиялық  бейімделу  деңгейіне 
толығырақ тоқталғанды жөн көрдік. 
Психологиялық  деңгейде  -  бейімделу  нәтижелі  шешім  қабылдау,  ынтасының, 
ықыласының  көрінуі  мен  жауапкершілікті  қабылдау,  ұсынылған  әрекеттердің  нәтижесінің 
антиципациясымен жүзеге асады. Осыдан, психологиялық бейімделу – тұлғаның белсенділігі 
және  аккомадация,  ассимиляция  бірлігі  ретінде  көрінеді.  Орта  тұлғаға  немесе  топқа  әсер 
етеді.  Осыдан  бейімделу  бір  уақытта  тұлғаның  немесе  топтың  белсенділігін  бейімдейді. 
Бейімделудің  бұндай  механизімі  тұлғаның  әлеуметтену  процесінде  құрылып,  оның  мінез-
құлық және іс-әрекет негізі болып табылады. 
Әлеуметтік бейімделу процесін міндетті түрде үш деңгейде қарастыру қажет: 
1) қоғам (макроорта) – тұлғаның және әлеуметтік – экономикалық, саяси, рухани және 
қоғамның мәдени дамуына бейімдеуі; 
2)  әлеуметтік  топ  (микроорта)  –  адамның  бейімделуі  немесе  керісінше  әлеуметтік 
топпен адамның қызығушылығының түйіспеуі; 
3)  индивидтің  өзі  (тұлға  ішілік  бейімделу)  –  үйлесімділікке  талпыну,  ішкі  позициясы 
мен  өзін  бағалауын  басқа  индивидиум  позициясымен  баланс  жасау.Сонымен,  әлеуметтік 
бейімделу – бұл әлеуметтік орта мен нәтижелі өзара әрекет ету процесі. Ол әлеуметтену мен 
байланысты  индивид  әлеуметтік  орта  мен  өзара  әрекет  ету  процесі  нәтижесінде  әлеуметтік 
механизімдерін меңгеріп және оның  бейімделу мәнділігі бар ережелерді үйренеді [4]. 
Негізінде көптеген адамдар басқа елден білім алуға, жұмыс істеуге талпынады, осыған 
байланысты Г. Триандис (1994) бейімделу процесінің бес кезеңін бөліп көрсетеді[5]. 
Бірінші кезең, «бал айы» деп аталады, ол көтерінкі көңіл күй, үлкен үміттің көрінуі мен 
сипатталады. Бірақ бұл кезең жылдам екінші кезеңге өтеді. 
Екінші  кезең, жаңа ортаға енуде ортаның теріс әсерлерінің әсер ете бастауы. Көптеген 
жағдайда    көңілдері  толмай,  барлық  нәрседен  көңілдері  қалып,  тіпті  бұл  жағдай  кейбір