Ұйымдардағы салық есебін ұйымдастыру және есеп жүргізулерін талдау

оқиғалардың немесе жағдаилардың үиымның қаржылық жай-күйіне, оның

қызметінің қаржылық нәтижелеріне немесе ақша қаражатының ағындарына

әсер етуі туралы сенімді және неғүрлым маңызды ақпарат беруіне әкеп соғатын болған кезде ғана өзгертуге міндетті.

Қаржы есептілігін пайдаланушыларда ұйымның қаржы жағдайындағы,

қызметінің қаржылық нәтижелеріндегі және ақша қаражаттарының қозғалысындағы үрдістерді айқындау үшін кейбір уақыт кезеңінде ұйымның қаржы есептілігін салыстыру мүмкіндігі болуы тиіс. Осылайша, әрбір кезеңде және кезеңнен кезеңге дейін, әдетте, есеп саясатындағы өзгеріс критерийлердің біріне сәйкес келген жағдайларды қоспағанда, бірдей есеп саясаты қолданылады [7].

Мынадай іс-әрекеттер есеп саясатының өзгерістері болып табылмайды:

-есеп саясатын бұрын болғандардан мәні бойынша айырмашылығы бар операцияларға, басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қолдану;

-жаңа есеп саясатын бұрын болмаған немесе маңызды болмаған операцияларға, басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қолдану.

Автивтерді қайта бағалау саясатын 16 «Негізгі құралдар» IAS Халықаралық стандартына немесе 38 «Материалдық емес активтер» IAS Халықаралық стандартына сәйкес бірінші қолдану есеп саясатының осы Стандартқа сәйкес емес, 16 IAS немесе 38 IAS-стандартына сәйкес қайта бағалау ретінде қарастырылатын өзгеруі болып табылады.

Аталып өткен ережелерін ескере отырып:

- ұйым есеп саясатындағы қандай да болмасын стандартты немесе

түсіндіруді нақты өтпелі ережелерге, егер олар бар болса, сәйкес алғашқы

қолдану салдарынан болған өзгерісті, осы Стандарттың немесе Түсіндірудің

өзін ескеруге міндетті;

- ұйым осы өзгеріске қолданылатын нақты өтпелі ережелер жоқ қандай

да болмасын Стандартты немесе Түсіндірмені алғашқы қолданған кезде есеп

саясатын ауыстырады немесе ол есеп саясатын ауыстырған кезде ол осы

өзгерісті ретроспективалық түрде қолдануға міндетті.

Нақты операцияға, басқа оқиғаға немесе жағдайға қолданылуы мүмкін Стандарт немесе Түсіндіру болмағанда, ұйымның басшылығы есеп саясатын қаржы есептілігінің стандарттарын әзірлеу үшін ұқсас концептуалдық негізді пайдаланылатын стандарттарды әзірлейтін осындай өзге ұйымдардың неғұрлым жаңа құжаттарынан қолдана алады. Егер осындай қүжаттарға өзгерістер енгізуден КЕЙІН ұйым есеп саясатына өзгерістер енгізуді шешсе, онда осындай әсіресе есеп саясатындағы ерікті озгерісретінде ескеріледі және ашылады [8].

Есеп саясатындағы өзгеріс ретроспективалық түрде қолданылған кезде

аталып өткен ережелерін ескере отырып, ұйым ең ерте ұсынылған кезеңдегі меншікті капиталының әрбір қозғалған құрамдас бөлігінің кіріс сальдосын және есептілікте берілген алдыңғы әрбір кезеңде ашылған тиісті басқа сомаларды, егер жаңа есеп саясаты үнемі қолданылатын болса, түзетуге міндетті.

Ретроспективалық қолдануды талап етсе, есеп саясатындағы өзгерісті, осы өзгерісті немесе осы өзгерістің нақты кезеңге әсер етуін не оның кумулятивтік әсер етуін анықтауға мүмкін болмаған жағдайларды қоспағанда,

міндетті түрде ретроспективалық қолдануы тиіс.

Есеп саясатындағы өзгерістің есептілікте бір немесе одан көп ұсынылған

өткен кезеңдерді қамтитын салыстырмалы ақпаратқа нақты кезеңге қатысты

әсер ету аспектілерін айқындауға шын мәнінде мүмкін болмаған кезде, үйым

жаңа есеп саясатын ретроспективалық қолдануға мүмкін болып табылатын,

ағымдағы кезең болуы мүмкін ең ерте кезеңнің басындағы жағдай бойынша

активтер мен міндеттемелердің баланстық қүнына қолдануға міндетті және осы кезеңдегі меншікті капиталдың қозғалған әрбір қүрамдас бөлігінің кіріс сальдосына тиісті түзету жүргізуге міндетті.

Ағымдағы кезеңнің басында жаңа есеп саясатын алдыңғы барлық өткен кезеңге қолданудың кумулятивтік әсер етуін айқындауға шын мәнінде мүмкін болмағанда, үйым тиісті салыстыру ақпаратын жаңа есеп саясатын неғүрлым ерте шын мәніндегі ықтимал күнмен перспективалы түрде қолдану үшін түзетуге міндетті [9].

Ұйым жаңа есеп саясатын ретроспективалы түрде қолданған кезде, ол осы жаңа саясатты қаншалықты нақты жүзеге асырылатындай уақыт бойынша арттағы алыс өткен кезеңдердің салыстырмалы ақпаратына қолданады. Қандай да болмасын өткен кезеңге ретроспективалық қолдану, егер осы кезеңнің кіріс және сол сияқты шығыс балансындағы сомасына тиісті кумулятивтік әсер етудегі мүмкін болмаса, шын мәнінде жүзеге асырылмайтын болып табылады.

Қаржы есептілігінде ұсынылғандықтан өткен болып табылатын кезеңге қатысты жиынтық түзетудің сомасы ең ерте ұсынылған кезеңдердің меншікті капиталының қозғалған әрбір кұрамдас бөлігінің кіріс сальдосына қолданылады. Әдетте түзету бөлінбеген пайдаға қатысты түзетіледі. Сонымен қатар, осы түзету меншікті капиталдың өзге құрамдас бөлігіне қатысты да түзетіледі. Өткен кезеңдер туралы, қаржы көрсеткіштерінің тарихи мәліметтері сияқты кез келген өзге ақпарат та сондай-ақ қаншалықты нақты жүзеге асырылатындай тым арттағы уақыт бойынша алыс түзетіледі.

Ұйым үшін қандай да болмасын жаңа есеп саясатын, ол осы саясатты қолданудың барлық өткен кезеңге тиісті кумулятивтік әсер етуін айқындай алммағандықтан, ретроспективалық түрде қолдануға шын мәнінде мүмкін болмаған кезде, ұйым осы жаңа саясатты ол үшін нақты мүмкін болмайтын ең ерте кезеңнің басынан бері перспективалық түрде қолданады. Осылайша, ол осы күнге дейін пайда болған активтерді, міндеттемелерді және меншікті капиталды кумулятивтік түзетудің тиісті бөлігін негізге алады. Есеп саясатына өзгеpic жасауға, тіпті егер осы саясатты шын мәнінде перспективалық түрде қандай да болмасын өткен кезеңге қолдануға мүмкін болмаса да, рүқсат етіледі. Жаңа есеп саясатын бір немесе одан көп өткен кезеңдерге қолдануға шын мәнінде мүмкін болмайтын жағдайларға арналған нүсқау бар.

Есеп саясатын ерікті түрде өзгерту ағымдағы кезеңге немесе қандай да болмасын өткен кезеңге әсер еткен не тиісті түзету сомасын айқындауға шын мәнінде мүмкін болмағанды қоспағанда, осындай әсер еткен не болашақ кезеңдерге әсер ете алатын кезде, ұйым мынадай ақпаратты ашып көрсетуге

міндетті:

- есеп саясатының өзгеру сипаты;

- осы жаңа есеп саясатын қолдану сенімді және неғүрлым маңызды

ақпарат беретін себептер;

- ағымдағы кезең және есептілікте берілген әрбір өткен кезең бойынша

иақты жүзеге асыруға болатындай дәрежеде - тиісті түзетулердің сомасын;

- егер ретроспективалық қолдану қандай да болмасын алдыңғы кезең

бойынша немесе берілген кезеңмен салыстырғанда неғүрлым ерте кезеңдер

бойынша шын мәнінде мүмкін болмаса - осы жағдайдың болуына әкеп соққан жағдайлар және осы өзгеріс есеп саясатында қандай түрде және қай уақыттан бері қолданылғанын сипаттау.

Кесте 3 – 2014 жылдан 2018 жылға дейінгі Қазақстандағы салық жүктемесінің динамикасы

Ескерту - ҚР Статистикалық агенттігінің мəліметтері бойынша автормен құрастырылған

Есеп саясатын әзірлеу үрдісінде мына кезеңдерден өту ұсынылады:

• есеп саясаты жөніндегі құжаттарды әзірлейтін орындаушыны анықтау;

• бухгалтерлік есепке алу және есеп беру жүйесіне сараптама жасау;

• есеп саясатының ережелерін әзірлеу;

• есеп саясатының бекітілген ережелерінің қолданылуын қадағалау және енгізу;

Бірінші кезең. Есеп саясатын әзірлеуге кіріскенде субъект осы жұмыстарды орындаушыларды анықтауы тиіс. Есеп саясатын әзірлеуді аудиторлық фирмалар немесе осындай мәселелерде құзыретті шақырылған мамандар жүргізе алады.

Сондай-ақ бұл құжатты ұйымның өзінің мамандарының күшімен де әзірлеуге болады. Екі жағдайда да есеп саясатын қалыптастыру жөніндегі комиссияны тағайындап, бүтін бір жүмыстар кешенін жүргізу керек.

Аудит және бухгалтерлік есеп әдістемелік департаменті мыналарды ұсынады: есеп саясатын қалыптастыру үшін ұйым басшылығы өндірістің ерекшелігі мен технологиялық үрдістерінен шығатын бухгалтерлік, қаржылық, техникалық және инженерлік қызметтер, заңгерлер және басқа да қүзыретті маман қызметкерлер санынан комиссия құрады. Комиссия активтерге, меншікті капиталға, міндеттемелерге, кірістер мен шығыстарға және т.б. қатысты есеп саясатын қалыптастырады. Атап айтқанда:

• бухгалтерлік есепті жүргізудің аса қолайлы тәсілдерін таңдауға ықпалын тигізетін факторларды анықтайды, талдайды және бағалайды;

• есеп саясатын жасаудың бастапқы ережелерін таңдайды және негіздейді;

• қалыптасқан есеп саясатын ішкі нормативтік құжат (бұйрық, өкім және т.б.) нысанына келтіреді;

• басшылықтың жеке өкімдерімен немесе бүйрықтарымен рәсімделетін лауазымдық нұсқаулықтарды, ережелерді, жиналыс шешімдерін, құжат айналымының сызбасын және т.б. әзірлейді.

Есеп саясатын қалыптастыру жөніндегі комиссия ұйымда аталған жұмыстарды орындаушының кім болатынына тәуелсіз қүрылады. Оның құзыретіне есеп саясатын қалыптастыру мәселелері жөніндегі шешімдерді талқылау және қабылдау және негізгі әзірлеушілермен ұсынылған оңтайлы нұсқаларды қабылдау кіреді [11].

Ұйымның өз әзірлеушісінің пайдасына жататын салмақты негіздердің бірі бөгде ұйымдардың қызметіне төлемегендіктен қаражатты маңызды үнемдеу болып табылады. Бірақ білікті мамандар ұйымдағы есеп жағдайын объективті бағалай алады, олар стереотиптерден еркін болады, оны жетілдіру жөнінде құнды ұсыныстар енгізе алады, есеп үрдісін ұйымдастырудағы мәселелерді ашады және жоя алады, әзірлеу бойынша барлық жұмыстар кезеңін жүзеге асыру уақытын қысқарта алады және құжатты аса сауатты және қысқа нысанда дайындай алады. Осы себептен ұйым басшылығы есеп саясатын әзірлеушіні таңдау туралы шешімді қабылдауда асығыстық жасамауы керек.

Екінші кезең. Негізгі әзірлеушіні тағайындағаннан кейін шаруашылық субъектісінде қалыптасқан бухгалтерлік есептің әдістемелігі мен ұйымдастыру жүйесіне кешенді сараптама жасауды өткізу кезеңі басталады. Бұл бағалауды ұйымды басқару жүйесінің басты кұрамдас бөлігі болып табылатын құжатты дайындау мақсатында өткізу қажет. Есеп саясаты дүрыс жасалмаған болады, егер барлық қаржылық, басқарушылық, салықтық есеп мәселелері ашылмаған және жойылмаған, ал оларды жүргізуде қолданылатын әдістер ұйымның таңдап алған даму стратегиясына сәйкес келмеген жағдайда.

Есеп жүйесіне сараптама жасау жөніндегі жүмыстарға мына мәселелер Сюйынша үсыныстарды әзірлеу және бағалау кіреді:

Қолданыстагы есеп саясатыныц толыцтыгы және оңтайлылығы (егер 1 од бұрынырақ әзірленген болса).

Кейде ұйымның жасаған есеп саясаты көрсетілген әдістердің ұйымның

басты міндеттері мен мақсаттарына байланысы жоқ мүмкінді әдістер жазылған мәлімдемелік (декларативті) сипатқа ие болады және осы себептен бухгалтерлік есептің нақты бағыты болмайды да, ол өзімен-өзі болып, қажетсіз нәтижелерге әкеп соқтырады.

Есеп саясаты жөніндегі құжат толық көлемде жасалмауы да мүмкін.

Онда бухгалтерлік есептің басшылықтың пікірі бойынша аса маңызды әдістері мен тәсілдері көрініс табады, бірақ есептің кейбір бөліктері бойынша назардан тыс қалған мәселелер ұйымның алатын нәтижелеріне маңызды ықпалын тигізуі мүмкін.

Бухгалтерлік есептің нақты жағдайының дәрежесі.

Кәсіпорындағы құжат айналымын ұйымдастырудың орындылығымен бағаланады. Қалыпқа келтірілген алғашқы есеп мүмкінді қателіктер мен түзетулерді қысқартуға ықпалын тигізеді.Бухгалтерлік құжаттарды рәсімдеумен айналысатын қызметтердің бекітілген өзара байланысы операцияларды тіркеу бойынша оралымдылықты көтеру және қайталануды болдырмау үшін қажет. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі жалпы танылған талаптарға сәйкес келмеуі мүмкін, онда ол есеп саясатын әзірлеу бойынша жұмыс басталмас бүрын қалпына келтіруге жатады (кемшіліктерді жою және сенімді нәтижелерді шығару үшін) қайтадан қалпына келтіруге жатады. Қаржылық және басқарушылық есепті жүргізудің дамып келе жатқан жаңа әдістемелерін қолдану мүмкіндігімен әкономикалық қызметтердегі адамдардың біліктілік деңгейі тексеріледі [12].

Бухгалтерлік есепті жүргізуге арналган қабылданатын әдістемелік негіздердің ұйым ерекшеліктеріне нацты сәйкес келуі.

Бухгалтерлік есеп ұйымның ұйымдастырушылық, технологиялық жоне экономикалық ерекшеліктеріне есепке алумен бірге жасалуы керек.

Мысалы, мүліктің инвестициялық үлкен үлесіне ие ұйымдар есеп үшін ицвестициялардың маңызды емес сомасына ие кәсіпорындар үшін қолайлы және инвестицияларды ұйымның экономикалық көрсеткіштеріне ықпалын тигізетін нақты бағалары бойынша бағалауға мүмкін болмайтын әдістерді қолданады. Немесе күрделі технологиялық құрылымы бар ұйымдарда өнім бірлігінің өзіндік құнын калькуляциялауда қарапайым тәсілдерді пайдаланатын ұйымдар нәтижесінде өзіндік құнның сенімсіз мәліметтерін алады, ол бағаның пайда болуына ықпалын тигізеді және әртүрлі өнімді сатудан алынатын кірістерге қатысты басшылықтың күткен нәтижесін ақтамайды.

Жанама шығындарды бөлістіру базасы бөлістірілетін шығындардың бөлістіру объектісіне жататындығын және тәуелділігін көрсетпейтін ұйымдарда калькуляциялау объекттері және есеп объекттері бойынша пайда болған шығындардың объективті емес жағдайына ие болады, соның салдарынан жағдайды дұрыс бағаламау жоспарлаудың дұрыс бағытталмауына әкеп соқтырады.Қорытынды есептің әрбір бөлігі бойынша жасалуы керек, өйткені есептен «шалыс кетуге» қолданылатын есеп әдістері ғана әкеп соқтырмайды,сондай-ақ бухгалтерлік ақпаратты өңдеу тәсілдері де қабылданған есеп қағидаларына сәйкес келмеуі мүмкін.

Есеп іс-жосыгыныц оңтайлылыгы және орындылыгы жағынан есеп беруді қалыптастыру деңгейі.

Қалыптастырылатын жиынтықты ақпараттың қажетті толықтығымен және деректілігімен ұйымның ұйымдастырушылық құрылымына әзірленген кодтар, шифрлар, шоттардың жұмыс жоспарының шоттары мен субшоттар жүйесінің сәйкес келуі тексеріледі. Әсіресе Бұл құрылымы тарамдалған кәсіпорындарға қатысты (құрылымдық бөлімшелер, филиалдар, өкілдіктер, еншілес кәсіпорындар және басқалар болғанда). Осындай құрылымдарға

есептік жұмыстардың аяқталған циклымен бухгалтерлік есепті жүргізу

мүмкіндігін беру есеп беруді дайындау бойынша еңбек сыйымдылығын

төмендетуі, оның қалыптастыру мерзімдерін қысқартуы және ақпараттың

егжей-тегжейлену деңгейін көтеруі мүмкін.

Сондай-ақ біздің еліміздегі кіші және орта кәсіпкерлік секторында инновациялық қызметті жүзеге асыру дамымаған. Жалпы инновациялық қызмет айналысатын венчурлық кәсіпорындар біздің елімізде жоқтың қасы. Бірақ болашақта мемлекеттің жүргізіп жатқан ұлттық экономиканы диферсификациялау мен модернизациялау юойынша қабылданған тұрлі бағдармалар мен жүргізіліп жатқан саясатына байланысты мұндай кәсәпорындар көбейді деген үміт бар. Ал мұндай кәсіпорындар үшін кіші бизнес субъектісі болуы тиімді, себебі, венчурлық кәсіпорындар сыртқы орталық түрлі өзгерістеріне тез бейімделеді.

Мәселенің бұлай шешілуі бөлімшелер есебінің мәліметтеріне есеп берудің түпкілікті нәтижесіне маңызды ықпал ететін және ақпараттың жоғалып кетпеуіне немесе оның қайталана тіркелмеуіне кепілдік бола алатын біртұтас ақпаратқа айналдыратын қажетті әдістемелер мен механизмдерді талап етеді.