Акциз салығын алуды жетілдірудің жолдары

Дамыған елдерде акциз салығын жетілдіру арнайы объективті факторлардың әсерінен анықталады. Олардың қатарына өндірістік қатынастар мен әлеуметтік-экономикалық жағдайларға мемлекеттің салық салу жүйесі арқылы әсер етуін жатқызуға болады. Салық табысындағы тұтыну мен оларды алу мүмкіндіктері арасындағы қарама-қайшылық барлық салық жүйесін құрудың негізгісі болып табылады. Дамыған елдерде мемлекеттік шығындарды азайту жолдары және салық түсімдеріне қажеттілікті қысқарту бағыттары тұрақты іздестірілуде.

Батыс экономистерінің ойы бойынша, барлық нарықтык, экономика елдеріне тән салықтық мәселелер мыналар:

1 Салық жүйесі салық төлеушілердің түсінуіне және салық органдарының тиімді басқаруына өте қиын. Бұл міндетті түрде артық әкімшілік шығындарға әкеледі және салықтардан жалтарудың неше түрлі тәсілдерін тудырады;

2 Жеке табысқа салық салу салықтың ауыртпашылықты әділетсіз бөлуді сипаттайды;

3 Салықтың жоғарғы ставкалары экономикалық шеішмдер қабылдауға кері әсер етеді. Бұл топқа енетін салық төлеушілердің жұмысқа ынтасы жоғалып, көлеңкелі экономика қыздырушылығын білдіреді және қор жинауда әртүрлі қиыншыпықтарға толы болады;

4 Салық салу кәсіпорындарыды қаражаттарды инвестициялауға және балансты экономикалық емес салықтық себептермен құруға мәжбүр етеді. Бұл күрделі қаржы салу мен шектелген ресурстарды бөлу сапасына кері әсер етеді.

Аталып өткен мәселелердің барлығында салық жүйесінің жетілмеуі орын алып отыр. Бірақ та салық арқылы мемлекеттік шығындарды қаржыландыру мүмкіндігі бұл маселелерді шешудің қажеттілігін міндетті және кейінге қалдыруға болмайтын қылды.

Қазақстан әлі толығымен нарықтық экономикасы дамымаған, бұның бір себебін қаржы механизміндегі сапалық өзгерістердің тежелуін жатқызамыз.

Қаржы нарығында әлі де мемлекет пен оның ресурстары билік етуде, ал жеке кәсіпкерлердің жинақтары шетте қалуда. Бұған ең алдымен өндірістік сектордан капиталды шығарып тастайтын және қалыпты инвестициялық процестің дамуына кедергі келтіретін, өкіметтің салықтық саясаты әсер етеді. Айта кету керек, өзінің сыртқы өлшемдері мен салықтар құрамы бойынша Қазақстандық салық жүйесі толығымен дерлік батыстық "модельдің көшірмесі деуге болады. Ол жақта салықтар мүлдем азаматтар мен кәсіпорындардың нарықтық белсенділігін тежеудің факторы ретінде қарастырылмайды. Ендеше, мұндай айқын айырмашылыққтардың себептері неде?

Бұл сұраққа жауап беру үшін, біріншіден, Қазақстандағы және батыс еліндегі экономпкалық жағдайды салыстыру, екіншіден, батыс елдерінің салықтық саясатының өзіне тән белгілері мен ерекшеліктеріне назар аудару керек.

Түрлі экономикалық жағдайларда және әртүрлі субъектілер үшін, салықтардың бірдей түрлері өздерін әрқилы қырынан көрсетеді. Батыста негізгі салық төлеушілеріне, табысты негізінен заңды жолмен көп бөлігінде азаматтардың банктік шоттарына қолма-қол ақшасыз жолмен аударылатын еңбек ақы түрінде алатын түрғындардың орта тобы жатады. Сонымен қатар, көпшілік батыс елдерінің экономикасы жоғарғы даму жағдайында, тұрғындардың табыстары өсуде, ал ондағы әртүрлі әлеуметтік жәрдемақылардың үлесі үлкен. Сондықтанда салықтардың жоғарғы ставкалары қолданылады.

Қазақстанда табыстардың едәуір бөлігі қылмыстық немесе жартылай заңды сипатқа ие, жеке тауарлық айналымда қолма- қол ақшаның үлесі зор. Сонымен бірге, елдегі өндірістік белсенділік ерекше төмен, көптеген косіпорындар ауыр қаржылық жағдайда тұр және тіпті өз жүмыскерлеріне еңбек ақы төлеуге қаражаттары жоқ. Сондықтанда, Батыста өндірістік және инвестециялық іскерлікке аса ауыртпашылық тигізбейді деген салықтар, Қазақстанда мемлекеттік экономикалық қауіпсіздігі үшін қатерге айналатындығы және қоғамда қатты толқулар тудыратындығы қазір ешкімді таң қалдырмайды.

Батыста салық жүйесі азаматтардың жеке табысына салық салуына бағытталған. Бірақ ол жақта қоғамдық өнімнің бөлінуі былайша іске асады: оның негізгі массасы тікелей жеке тұлғалардың қолдарына түседі жалдамалы жұмыскерлерінің экономиканың негізгі салаларындағы өзіндік құн құрылымындағы үлесі 70-80 жетеді, содан кейін барып бұл сомалардан қаржылық құрылымдарда секторда, мемлекетте сәйкес салықтық тәсілдер түрінде өз тобырын табады. Бірақ, бұл жағдайда, салықтар тек қана, азаматтардың тапқан табыстарының, жұмыскер мен оның жанұясының негізі өмірлік кажеттіліктерін канағаттандырғаннан кейін қалған бөлігіне салынады.Көпшілік елдерде бұндай қасиеттердің құны шамамен 12-14 мың АҚШ долларымен бағаланады, бұл сом салық, өмір шегі ретінде белгіленген.

Ал Қазақстанға келсек, көптеген салықтық реформалар нәтижесіндегі қатардағы жалдамалы жұмысшының табыстары алдында ұсталған қалған табыс салықтарынан тыс 60-70%-ке кесілген болып қалды. Бұл сома әлеуметтік қорларға шамамен 26% төлемдерден 10-20% ҚҚС-нан акцизден, кедендік баждардан және зейнетақы аудамдарына қосылады. Осыдан келе көлік құралдарына,мүлікке, жер- участке салықтарына және басқа салықтарға бөлінеді. Бұл барлық салықтар жүмысшылардың табысынан табыс салығы, прогрессивті өспелі салық ставкасы төменгіі айнамалы шек ұсталынады.

Батыс елдерінің салық жүйесінің басқа да негізгі принциптерін Қазақстанда да керек қылмайды. Тәжірибеде Батыс елдерінің кәсіпорындарында салықты төлеуі міндетті, өндірістен тұтыну мақсатына кіріс алынса( жүмысшылардың еңбек ақысы мен дивидентті төлеуі) немесе олардың иесі өзінің капиталдарын бизнестей толықтай шешіп алуын көрсетеді.Басқа жағдайларда олар салық туралы ескермейді және бұл уақытта бәрімен қабылданғаннан өзгермейтін саясат.

Егерде Қазакстан салық жүйесінің тиімділігін карастырсақ, ол келесі принциптерге негізделеді: біріншіден, өндірісте инвестицияланатын капиталға салық салудан босату; оған қоса өндірістегі пайданы қайта инвестициялау; екіншіден, мүмкіндігінше салықтар минималды болу керек; үшіншіден, салық салу туралы заң жобасын талдауда анық, ашық мінездемеге ие болу керек.

Салық төлеушінің табысынан 30-40% -нен жоғары алынады, әйтпесе бұл кәсіпкерлік пікірге және өндірістің кеңеюіне толығымен ынтасын жояды. Қазақстандағы салық жүйесінің ерекшеклігін ескеру кесіпкерлік әрекетінде салық жүйесін талдау кезінде сәйкестендіруді міндеттеу орташа салық ауыртпашылығының деңгейіне емес, яғни қажетті салық түрлерінің, салық ставкасының өсуі емес, салықты бөлу төлеушілер категориясында және сонымең қатар салық салу базасында спецификаны қалыптастыру.

Бізде салық қызметінің барлық бастысы салық төлеушіге бағытталған, сонда заң негізіндей, заңды емес негізде де салық төлеуден сол топтар жеке кетеді. Сондықтан тек салық төлеушілерге салық ауыртпашылығы көп мөлшерде, ал басқалары төмен дәрежеде немесе мүлдем салық төлемейді.

Қазақстандағы салық бақылау деңгейі салық салу жүйесінің тиімсіз болуымен байланысты. Әдетте Батыста қабылданған салық бақылауының әдістері біздің елімізде жүзеге аспайды.

Салықтан кету тәсілі жалған құжаттар бойыпша пайда болған жалған фирмалардың, яғни 2-3 тексеріс операциясыган кейін жоғалуы кең таралған.

Қазакстандағы салық ауыртпашылығы жөнінде айта келе, яғни батыс елдерінің салығын сәйкесінше бекітілген ставкалардың негізгі салық түрлерінің ставкаларының деңгейімен жиі салыстырды. Шынында да Қазақстандағы акциз ставкасы мен табыс салық ставкасы нарықты экономикасы дамыған көптеген мемлекеттердің ставкасының деңгейінде түр, ал кей кезде жеке мемлекеттердің ставкасынан төмен.

Өкіншіке орай бұндай сәйкестендіру істің (жүмыстың) шын мәнісіндегі жағдайдың нақты көрінісін бере алмайды, өйткені белгілеген салық ставкалары әртүрлі салық салу базаларына қолданады, яғни оның экономикадағы жалпы жағдайы, әсіресе оның базалық салаларында. Бізде батыс елдерінде де әртүрлі.

Қазақстандағы салық жүйесі негізінен батыс елдерінің модельдерінің көшірмесі, нақты экономика жағдайына қалыптастыру әректтеріне қарамастан, біршама ірі және қиын болды. Сонымен қатар жалпыға белгілі салық жүйесінің құрылымының негізгі принципттері қарапайымдылығы немесе табыстылығы, өзіндік жорамалға жол бермейді, ол көптеген қоғам мүшелеріне тиімді.

Біздің елімізде керісінше, салық салудың батыс әдістері қажетті дайындықсыз және салық төлеушілердің нақты мүмкіншіліктерінің есебінсіз енгізілуде. Мысалы, бұл ҚҚС пен акциздің енгізілуіне байланысты, ол жалпы компьютерлердің қолданылуынсыз мүлде нашар бақыланады. Сонымен қатар ол қымбат, әлеуметтік аса қауіпті салық оны АҚШ-та тегіннен тегін бұрыннан бері талқылап келе жатқан жоқ, ал қосылған кұнға салынатын салықты енгізуге Жапония үкіметі қауіптенеді; олар бүрыннан бұл салықты ентізгісі келген бірақ сол сәтте алып тастады. Қазақстанда осы салық алу ставкалары, сонымен қатар бағаның өсуімен жұмыс күші құнының өсуіне әкеп соқтырады.

Қазақстандағы салық жүйесінің негізгі қауіпінің бірі болып, заңның көптеген заңдылық актілері, яғни инструкциялар, толықтырулар; оларға енгізулер, түсініктемелер, нормативті хаттар, сонымен қатар тұрақты қарама-қайшы және өзара бір-бірін толықтыратын түзетулер осы жүйедегі әсер ететін Қазақстан Республикасының "Салық, және басқа да бюджетке төлетіп міндетті төлемдер туралы" заңы болып табылады. Бұл ең алдымен салық, қызметтерінің жүмыстарын қиындатады.

Салық жайлы Занының өте жиі өзгеруі принципі бойынша дұрыс, бірақта бұл түзетулерсіз шығу мүмкін емес. Елдің шаруашылық өміріндегі болып жатқан жоғарғы процестер динамикасы мемлекет тарапынан осы өзгерістерге тез арада әрекет жасауды талап етеді. Бұл салық жүйесінің жиі реформалануымен байланысты. Бірақ та барлық жаңартулар онды іс болмайды.

Салықтық қатынастардың ақаулы мәселесі нормативті құжаттардың жеткілікті түрде анықсыз және түсініксіздігі болып табылады. Күн тәртібінде салық заңдылығында өзгерістерді енгізу ақтық тәртібін қабылдау салықтарды бекіту немесе алу.

Көптеген анықтамалар, хаттар мен жеделхаттарды шығарудың қате тәжірибесін жоюдың маңызы аз.

Салық жүйесі — нарықтық қатынастарының маңызды элементінің бірі және одан мемлекеттегі, қоғамдағы экономикалық қайта құрулардың жетістіктері тәуелді болады. Өкінішке орай, билік органдарының да экономикалық ғылымның да көптеген жылдар бойындағы тәжірибе есебінен салықтарға кері көз қарастарды қалыптастырды. Сондықтан бұл аймақтағы кез келген шешімдер мүмкін әлеуметтік және саяси өзгерістер болуын ескере отырып қабылдануы керек.

Бұл аймақтағы дамымаған еддерінің үлкен практпкалық жене теориялық біліктілігі, тек Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік және саяси даму жағдайын ескере отырып қолдана алады.

Қазақстан қоғамы таяуда мемлекеттің 2009 жылғы сыртқы және ішкі саясатының негізгі бағытымен танысты. Қазақстан Республикасы Президентінің сәуір айындағы мемлекетке жолдауында негізгі экономикалық және әлеуметтік бағыттардың арасынан ең бір басты тапсырмаларының бірі -салық ауыртпалылығын төмендету, зейнетақыны және еңбекақыны жоғарылату болып табылады. Берілген бағыт жалпы экономика және әлеуметтік ортаның негізгі реформалауы болып табылады. Сонымен қатар мүмкіндік нәтижесін және күтілген өзгерістердің қорытындыларын талдағымыз келеді.

Бүгінгі таңда Казақстаң Республикасының Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Жолдауында ҚР Үкіметіне келесі негізгі бағыттар жүктелген.

Біріншіден, экономиканы диверсификациялауға бағытталған индустриялық -инновациялық стратегияны іске асыру. Қазақстан бәсекеге қабілетті экономикалық үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды дамытуға кірісті, сол арқылы қазақстандық кластерлер жүйесінің дамуына жол ашу жүктелінген. Биылғы жылдың ортасына қарай Қазақстанда нарықтық туризм, мұнай - газ машиналарын жасау, тамақ және тоқыма өңеркәсібі, көлік - логистикалық қызмет көрсету, металлургия және құрылыс материалдары сияқты салаларда кемінде 5-7 кластерін жасау мен дамытудың жоспары болу керек. Ел экономикасының шикізаттық емес салалардағы ұзак мерзімдік мамандануын солар айқындайтын болады.

Қазақстанды жаңа технологиялар мен жаңа экономика әлеміне енгізетін экономикалық дамуды басқарудың түбегейлі жаңа жүйесі - Ұлттық инновациялық жүйе жасау жүктелді.

Екіншіден, Қазақстанның шағын және орта кесіпкерлікті дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзуіміз қажет. Қазақстанда қәсіпкерлік ортаның бастамашылығын іске асыру үшін қолайлы жағдай туғыздыру жүктелді. Осы мақсатқа қол жеткгзу үшін «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» өзіндік бір «үлкен қаржылық маркетке» айналуға тиіс. Осы Қорға биылғы жылы Республикалық бюджеттен қосымша 10 млрд. теңге бөлінеді, онда шағын бизнес субъектілерін несиелендіру мүмкіндігі 25 млрд. тенгеге дейін өседі.

Үшіншіден, Қазақстанда аграрлық бизнесті мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесін негізінен қалыптастыру жүктеледі. Үстіміздегі жылы ғана ауыл шаруашылығы өндірісін дамытуда республикалық бюджеттен 57,9 млрд теңгеден аса қаржы бөлінеді.

Төртіншіден, қаржы секторын одан әрі дамыту үшін қазір құнды қағаздар нарығын дамыту мен 2009 - 2011 жылдары жинақтау зейнетақы жүйесін дамыту бағдарламасын іске асыру жүктелді.

Банктердің қызметі ашықтықтың ашылуы өнегес болуға тиіс. Ең алдымен мұның меншік құрылымы мен аффилирленген тұлғалар туралы мәліметтерге қатысы бар. Банк қабылдайтын шешімдерге елеулі ықпалы бар барлық тұлғалар уәкілетті органның келісімін ала отырып, өздерінің мәртебесін нақтылай түсулері керек. Банктердің инвестициялық қызметіне қойылатын талаптарды топтасу негізінде ретке келтіру қажет. Аффирленген тұлғалармен жасалатын мәмілелер банктерді тәуекелге барғызбауы шарт. Қаржылық қадағалау агенттігі бұл жұмысты батыл жүргізуі міндет.

Бесіншіден, биылғы жылдан бастап, ҚР іс жүзінде әрбір отбасының мүшесіне игі ықпалын тигізетін 2009 - 2011 жылдарға арналған әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдету бағдарламасы іске асыру жүктелді. Биылғы 1 шілдеден бастап барлық зейнетқерлерге, еңбек өтіліне, жалақысы мен тағайындалған зейнетақысының мөлшеріне қарамастан 3000 теңге мөлшерінде қосымша негізгі зейнетақы төлем жасалатын болады. Осылайша ең төменгі зейнетақының мөлшері негізгі зейнетақы төлемімен бірге 9200 теңгені құрайтын, ал зейнетақының орташа мөлшері 12000 теңгеден асатын болады. Сонымен қатар, мемлекеттік қызметшілердің және бюджет саласының, қызметкерлері - мұғалімдердің, дәрігерлердің, мәдениет пен әлеуметтік қамсыздандыру қызметкерлерінің жалақысын орта есеппен 32% көтеру, ал 2011 жылдан бастап орта есепнен 30 % көтеру жоспарланып отыр. Негізінен алғанда жалақы мемлекеттік қана емес, жеке меншік секторда да өсуге тиіс. Осьгған орай биылғы шілдеден бастап, ең төменгі жалақы мөлшерін 9200 теңгеге дейін өсіру қажет.

Қорытындылай айтқанда, мемлекет қаржы саясатын жетілдіруде шешімді қадам жасады, сондықтан оның мүмкіндік нәтижесі туралы сұрақтың маңызы өте үлкен.

Салық реформасын жүргізу қиындықтары, бірінде Қазақстанның экономикасы нарықтық қатынастарға негізделмеген өтпелі кезеңде, оның барлық қайшылықтарымен бірге болуымен байланысты. Осыдан қазіргі жағдайда салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуі мүмкіндігі

болмайды. Қоғамдық экономикалық қатынастарының калыптасуы жағдайындай, салық саласында қателіктер мен тәжірбиелер әдісімен жүруге тура келеді. Мұнда есте сақтау керегі бұл әр түрлі жақтарға қарай өзгеріп отыру, құрылғанда консервативті қатынастарға қарағанда неғүрлым қауіпті. Сонымен акциздер жүйесін жетілдіру үшін мына бағыттарды ұсынамыз :

1.акциз салығының ставкаларына үнемі өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, салық төлеушілердің назарлығын тудырады. Сондықтанда салық ставкалары салық заңдылығында орын алып тұрақты болу керек.

2.Бензин мен дизель отынына салынатын акциздерді бақылау үшін автомобильге май құю стаңцияларына арнайы есептеуіш құралдарын орнатып, оны салық органдары тексеруі керек.

3.Қазақстан Республикасы мен АҚШ-тың акциз салықтарының қамтылу аймақтары өте ұқсас. Қазақстанда да жарнамалардың барлық түрлерін (теледидарлық, радиолық және тағы басқалар) осы акциз салығымен алу қажет. Сонымен әрбір азамат өзінің тұтыну мөлшеріне қарай салық төлеу қажет.

Акциз салығы ешкімді де зорлап, мәжбүрлеп төлетуді талап етпейді. Акциз салығы әрқашанда елдің барлығын көрсетеді. Сондықтанда бұл салықты мүмкіндігінше қолданып мемлекеттің бюджетін толтырудың жан жақтарын қарастыру қажет. Жоғарыда біз ұсынған жарнамалар кейінгі жылдары өте көбейіп кетті, егерде осы қызмет түрлерін акциз салығымен алсақ бюджет кірісінің өсе түсетіні сөзсіз.

Қазіргі жағдайда қызмет етуші акциз салығының жүйесін түбегейлі өзгерту мәселесін қоюға болмайтындығы анық. Себебі оны қайта құрудың кез келген шаралары, тауар өндірушілердің көңіліне қарай болса да, қаржылық тұрақтылыққа әсіресе салық саясатына сенімді өзгертуі мүмкін.

Бүгінгі күнде салық ауыртпаларын біршама күшейту немесе бәсеңдету нақты емес. Салық ауыртпашылығының өсуі өндірістің тек қана жабылуына немесе оның көлеңкелі экономикаға кетуі, яғни салықтардың түсуін төмендеуіне әкелуі ықтимал.