— көзілдірікті жылан, 2 — ысқырғыш жылан, 3 — коралл аспид

не оңтүстік бөлігінде кездеседі. Ағашты немесе бұталы жерлерді мекендейді. Дымқыл жерлерде болмайды, уы жоқ. Негізінен кесірткелермен қоректенеді.

Орта Азияның шөл далаларында оқ жыландар (Тарһгоmеtороп linеоlаtиm) көп кездеседі. Денесі жіңішке, ұзындығы 1 метр

120

Көзілдірікті сарбас жыландар тұқымдасына жалпы халыққа белгілі улы жыландар да жатады. Бізде Түрікменияның оң-түстігінде сұр кобра (Маjа охіапа) деген түрі кездеседі. Денері біркелкі сұр түсті, дағы болмайды. Аңғарларда және адам мекеніне жақын жерлерде тіршілік етеді. Шаққаны өте қауіпті. Қөзілдірікті жыланның (Маjа паjа) мойынының желке жағында көзілдірік сияқты екі дағы болады. Олар Оңтүстік Азияны ме-кендейді. Кобраларға тән бір ерекшелік айбат шеккен кезде мойын омыртқаларындағы қозғалмалы қабырраларының көмегімен мойынын кеңейте алады.

Орта Азия мен Кавказда сұр жыланға жақын қара жылан гюрза (Vірега ІеЬеtіпа) кездеседі. Оның ұзындығы 2 м болады. Олар шөл даланы және аласа таулы жерлерді мекендейді. Шаққаны өте қауіпті. Орта Азияның оңтүстік бөлігінде, Африкада және Аравияда қүм эфасы. (Есһіs сагіпаtиs) тараған. Оның ұзындығы 70 сантиметрдей болады, түсі жалпы сарғылт құм түсті. Бұлардың да шаққаны өте қауыпты. Қалқантұмсық (Апсіstгоdоп һаlуз) — улы жылан, өзіне тән ерекшеліктері — құйрығы қысқа. Көзі мен танау тесігінің ортасында шұндыры болады. Денесінің жалпы ұзындығы 75 сантиметрдей. Еділ өзенінін, бойынан Қазақстан арқылы Орта Азияға, оңтүстік Сибирьге, Қиыр Шығысқа дейін тараған және Закавказьеде де кездеседі.

Сұр жыландарға Американың сылдырмақты жыланы да (Сгоtаlиз һоггіdиз) жатады. Бұл жыландарды сылдырмақты

121

3-класс тармағы. КРОКОДИЛДЕР (Сгосоdilіа)

Осы кезде тіршілік ететін рептилилердің ішіндегі ең құрылы-сы күрделі жануарлар тобы — крокодилдер.

Бұлардың денесі ұзын және арқасынан құрсағына қарай жалпақтау келеді. Құйрығы екі бүйірінен қысыңқы, жүзу қыз-метан атқарады. Алдыңғы аяғының бес саусағының арасында жарғақ болмайды, ал артқы аяғында төрт саусағы болады да олар өз ара жарғақпен жалғасады. Денесі мүйізденген қабыр-шақтармен қапталған, олардың астыңғы жағынан сүйекті пластинкалар дамиды. Басқа рептилилерден бір ерекшелігі — төменгі жағының астында, иығының үстінде және клоаканың маңайында тері бездері болады. Олардың маңызы әлі анықталмаған.

Тістері жақ аралық, үстіңгі жақ және тіс сүйектеріне сүт қо-ректілердің тістері сияқты, альвеолға орналасқан. Сондай-ақ сүт қоректілердікі сияқты, крокодилдерде сүйекті таңдай бола-ды. Сондықтан ауыз қуысы екіге: оның жоғарғы бөлімі — мұрын жұтқыншақ жолы, ал теменгісі — нағыз ауыз қуысы болып бөлінеді. Тамақты жұтқан кезде ғана аз уақытқа тыныс жолы жабылады.

Омыртқа бөлімдері айқын байқалады. Мойын бөлімінде 9 омыртқа, кеуде — 12 — 13, бел омыртқа — 2 — 4, сегізкөз омыртқасы — 2 — 3, құйрық омыртқалары — 30 — 40 болады. Омыртқалары процельді. Иық белдеуінде бұғана болмайды, ол тек қана жауырыннан және коракоидтан тұрады.

Суда тіршілік етуіне байланысты қоректенуі мен тыныс алуында өзіндік ерекшеліктері болады. Мысалы, таңдайдың артқы жиегінен төмен қарай түсіп тұратын ет қатпары болады Оны таңдай шымылдығы деп атайды. Оның төменгі жиегі тілдің көмекей жағына тиіп, ауызды жұтқыншақтан бөліп тұрады. Мұндай ерекшелік крокодилге судың ішінде аузын ашып, танауы ғана судан шығып тұрса да тыныс алуына мүмкіндік береді. Үйткені танауының жиегінде болатын клапандары крокодилдің басы суға батқан кезде танау тесігін жауып қалады.

Крокодилдер су түбінде үзақ уақыт болуына байланысты, өкпесі үлкен және күрделі үяшықтары болады.

Жүрек қарыншағы дербес екі бөлімнен тұрады, яғни кроко-дилдердің жүрегі төрт камералы болады. Бірақ сол жақ қарын-шадан шығатын оң қолқа доғасымен қатар, оң қарыншадан (ве

122

Крокодилдер триас дәуірінде кеңінен тараған. Қазір бір тұқымдасқа жататын 25-ке жуық түрі бар. Тропикалық субтропикалық облыстарда ғана кездеседі.

Гавиалдың (Gаvіаlіз gепgеtісиs) тұмсығыІ ұзын болады. Денесінің ұзындығы 6 метрдей, Индияның оңтүстігін мекейдейді. Нағыз крокодилдер Африкада, Азияда, Солтүстік Австралияда және тропиктік Америкаға тараған. Олардың бір түрі иль крокодилі (Сгосоdilиз піlotiсиs) ұзындығы 8—10 м болады және Қытай аллигаторы (Аllіgаtог sіпепsіs) ұзындығы 2 метрдей болатын үсақ крокодилдер.

Крокодил құрғаққа сирек шығатын, көбінесе суда болатын организмдер. Құрғақка дем алуға, көбеюге, немесе мекенін ауыстыруға ғана шығады. Құрғақшылық болып, тіршілігіне қолайлы су қоймасы табылмаса су түбіндегі балшыққа еніп, ұйқыға кетеді.

Олар жүмыртқа салып көбейеді. Ж9мыртқасының үлкендігі қаз жұмыртқасындай болады да сырты қатты известі қабық-пен қапталады. Жұмырткаларын жиекке жақын құмдарға, немесе қорыстардан жасалған шұңқырларға салады. Жұмыртқасының саны бірнеше ондыққа жетеді. Крокодилдің кейбір түрінің ұрғашылары ұяларының маңында болып, жұмыртқаларын жауларынан қорғайды. Инкубация мерзімі 1,5—2 айға созылады.

Крокодилдер моллюскаларды, шаяндарды, құстарды және кейбір сүт қоректілерді жеп қоректенеді. Адамға да шабуыл жа-

22 - с у р е т Крокодилдің құрсақ жағынан көрсетшлген жүрепнің және артериалдық доғасының құрылысының схемасы

123

Крокодилдердің еті мен терісін пайдалану үшін жергілікті халық кәсіп етеді.

4-класс тармағы. ТАСБАҚАЛАР (СһеІопіа)

Қазіргі рептилилерден ерекшелігі — тасбақалардың денесі-нің сүйекті сауытпен қапталуы. Басын, мойнын, аяқтарын, құй-рығын қауіп төнгенде осы сауытының ішіне жиырып алады. Сауыты; а) жоғарғы жартысы — карапаксадан тұрады. Ол тері тектес пластинкалық сүйектерден пайда болған, оған қабырға-лар және омыртқалардың көпшілігі қосылып, бірігіп кеткен; б) төменгі жартысы — пластрона, бұлда тері тектес сүйектен тү-рады, бірақ мұнымен төс сүйегі мен бұғана қосылып кеткен. Көпшілігінің сүйекті сауытының сыртын мүйізді қабыршақ қап-тап жатады.

Тасбақаның мойын және құйрық омыртқаларынан басқала-ры карапакспен бірігіп кеткен. Сол сияқты жауырын мен кара-коидта бос болады. Жамбас сүйектері карапаксқа сіңір арқылы бекиді, немесе жіктер қосылып бірігіп кетеді.

Оның, бас сүйегіне тән ерекшелік — екінші реттегі сүйекті таңдайдың жетілуі, тістін. болмауы. Тістін, қызметін жақ сүйек-терін қаптап тұратын мүйізді өсінділер атқарады.

Сүйекті сауыттың болуымен байланысты тасбақалардың тұлға еттері нашар жетілген. Керісінше мойын, аяқ, құйрық еттері өте күшті болады. .

Тыныс алу механизмінің де өзіндік ерекшелігі бар. Ауыз қуы-сының түп жағы біресе көтеріліп, біресе төмен түсіп, насостың қызметін атқарады. Осы кезде танау тесіктері арқылы ауыз қуысына ауа еніп, одан өкпеге өтеді. Сонымен қатар тыныс алуға мойын мен иықтың қозғалысы да әсер етеді. Тасбақаның өкпесі күрделі, губка тәрізді болады.

Тасбақалар дымқыл тропикалық және ыстық шөлді жер-лерде тіршілік етеді. Қазір тасбақалардын, 183-ке жуық түрі белгілі.

1-отряд. ЖАСЫРЫН МОЙЫН ТАСБАҚАЛАР (СКУРТОDIRА)

Бұл отрядқа жататын тасбақалар мойынын “S” тәрізді етіп сауытының ішіне жиырып алады. Осыған байланысты олардың мойын омыртқаларының көлденең қанаттары жойылып кеткен, немесе нұсқасы ғана сақталған. Жамбас сүйектері дене сауыты-мен бірігіп кетпеген.

Құрлықта тіршілік ететін түрлерінің арқа жағы дөңес бола-

124

ды. Тасбақалар жер шарынык барлык, ыстық және қоңыржай ендіктеріне тараған. Шамамен 150-дей түрі бар.

СССР-дің Европалық бөлімінде, Қырымда және Кавказда батпақ тасбақасы (Еmуs огЬісиІагіs) тіршілік етеді. Батпақ тасбақасы ақпайтын, немесе жай ағатын суларда болады. Негізінен құрлықта тіршілік ететін омыртқасыздармен қоректенеді. Дем алуға ғана су жағалауларына шығады. Жұмыртқасын су жағалауларындағы құмға салады. Қысқы ұйқыға кетеді.

Өткен ғасырда Үнді және Тынық мұхиттың аралдарында, әсіресе Галапагосс аралында исполин тасбақалары тіршілік еткен.

1835 жылы осы аралдарда болған кезінде Ч. Дарвин бұл

гасбақаларды толық сипаттап жазған. Олар систематикалык

жағынан құрлықта тіршілік ететін тасбақаларға (Тезtиdо) жа-

қын болған. Көпшілікке белгілі піл тасбақасының (Теstиdо

рlорһапtориs) оның ұзындығы 2 м болады да салмағы 200 кило.грамға жетеді.

2-отряд. БҮЙІР МОИЫН ТАСБАҚАЛАР (РLЕURОDIRА)

Мойынын сауытының ішіне жиырғанда, ол оң немесе сол бү-йіріне қарай қисайып, басы қолтығына барып енеді. Сондықтан мойын омыртқаларының көлденең өсінділері және оған байланысты еттер жақсы дамыған. Екінші бір ерекшелігі — жамбасы құрсақ және арқа сауытымен қозғалмайтын болып бірігіп кеткен. Барлық түрлері Африкада, Австралияда және Оңтүстік Америкада суда тіршілік етеді.

Ориноко мен Амазонка өзендерінде сауытының, ұзындығы 80 см болатын — аррау (Роdоспоmіз ехрапsа) тіршілік етеді.

Мойыны ұзын, кейбір түрлерінде ол сауытының ішіне симай-

тын — жылан мойын (Сһеlуdіdае) тасбақаларда кездеседі. Олар Оңтүстік Американың тұщы суларында, Австралияда және Жаңа Гвинейде кездеседі. Ірі формаларының ұзындығы 1 метрге жететін, жануар текті тамақпен қоректенетін организмдер.

125

Теңіз тасбақаларының аяқтары ескекке айналған. Саусак, және башпай сүйектері бірігіп қосылып, ұзын ескекке айналып кеткен. Буын болмайды. Басқа тасбақаларға қарағанда нашар дамыған. Кейбір түрлерінде ол жеке сүйек пластинкаларынан тұрады да омыртқамен, қабырғамен бірігіп кетпейді. Сауыты-ның нашар дамуымен байланысты басы мен аяғын онын, астына толық жасыра алмайды.

Нағыз өкілі—жасыл тасбақа (Сһеlопіа mуdаз), ірі, ұзынды-ғы бірнеше метр, салмағы 450 кг болатын жануар. Бұлар тропикалық теңіздерді мекендейді. Көбінесе жағалауларда, өзен сағасында тіршілік етеді. Балдырлармен және түрлі жануарлармен қоректенеді. Аралдардын, құмды жағалау-ларына жұмыртқа салады. Бір ұрғашысы 200-ге дейін жұмыртқа туады. Етінің қоректік сапасы жоғары болғандықтан жергілікті халық тамаққа пайдаланады.

Тропиктік теңіздердің жағалауларында бисса немесе каретта (Сһеlопіа іmЬгісаtа) деген түрі кездеседі. Оның сауытының ұзындығы 60—80 сантиметрге жетеді. Тек қана су жануарларымен қоректенеді. Каретталардың етін тамаққа сирек пайдаланады, бірақ сауытының әдемі мүйізді қабаты үшін аулайды. Мүйізді қабаттан әр түрлі бұйымдар (тарақ, пышақтың сабы) жасалады.

4-отряд ЖҰМСАҚ ТЕРІЛІ ТАСБАҚАЛАР (ТRIОNУСНОIDЕА)

Жұмсак, терілі тасбақалардың сауытында мүйізді пластинка-лар болмайды. Дене жабындысы жұмсақ, қыртысты, немесе бұдырлы тері тәрізді болады. Тері астындағы сүйекті сауыты нашар жетілген. Тек қана арқасындағы сауытының ортаңғы бөлімінде шеті шеміршекпен көмкерілген сүйекті пластинкасы болады. Олардың ұзын қозғалғыш тұмсығының ұшынан танау тесігі ашылады. Аяқтарында жүзу жарғақтары болады.

Жұмсақ терілі тасбакалар Африканың, Оңтүстік Азияның және солтүстік Американың тұщы суларын мекендейді. Қытай-да және Қиыр Шығыста уссуридің жұмсак, терілі тасбақасы (Аmуdо sіпепsіs) кездеседі.

РЕПТИЛИЛЕРДІҢ ШЫҒУ ТЕГІ ЖӘНЕ ЭВОЛЮЦИЯСЫ

Алғашқы омыртқалы жануарлар девон дәуірінде пайда бол-ған. Олар саусақ қанатты балықтардың жақын тегі стегоцефалдар, немесе сауытты амфибилер еді. Олар көпшілік уақытын су қоймасында өткізген. Бірақ тіршілік еткен су қоймасы құрғап калған жағдайда жақын жердегі басқа су қоймасына жылжып

126

Стегоцефалдардың тіршілік етуіне бұл жағдай қолайсыз бо-ла бастайды. Құрғақшылық олардың денесін құрғатып, тері арқылы тыныс алуға кедергі жасайды және денесін құрғап ке-туден сақтап қала алмайды. Өйткені өкпесі нашар дамыған, ол “организмдегі газ алмасуды толық атқара алмайтын болған. Стегоцефалдардың көпшілігі Перм дәуіріне жетпей-ақ кұрып біткен. Жер бетіндегі тіршілік жағдайларының өзгеруі құрғақшылыққа әлде қайда төзімді жаңа белгілердің пайда болуына себепші болған. Сөйтіп, жануарлар құрлықта тіршілік етіп, көбеюге мүмкіндік алды.

Мұның көптеген белгілері стегоцефалдарға жақын екенін көрсетеді. Мысалы, көпшілігінде сегізкөз омыртқасы біреу ғана,

23-сурет. Қотилозаврлар (1, 2, 3) және псевдозухи (4):

127

Котилозаврлардың көпшілігі өсімдіктермен, кейбір түрлері моллюскалармен қоректенген.

Котилозаврлар перм дәуірінің орта кезінде жақсы дамып, оның аяқ кезінде азайып, ал триас дәуірінде мүлдем құрып біткен. Бұлардың орнын котилозаврлардың жоғары ұйымдасқан және маманданған группалары басқан.

Рептилилердің бұдан кейінгі эволюциялық дамуы өзін қор-шаған ортаның алуан түрлі жағдайына сәйкес бейімделіп қа-лыптасты. Көпшілік группаларының скелеті берік, әрі жеңіл бо-лумен қатар, қозғалғыш қасиет пайда болған. Олар бірте-бірте түрлі қоректерді пайдалана бастайды. Осыған байланысты аяқтарының, омыртқа жотасының және ми сауытының құрылысында өзгерістер болған. Көпшілігінің аяқтары ұзын, жамбас сүйегі екі және оданда көп сегізкөз омыртқаларына бекіген. Иық белдеуіндегі клейтрум сүйегі жойылған. Бүтін ми сауыты аздапта болса редукцияға ұшыраған.

А л ғ а ш қ ы к е с і р т к е л е р (Ргоsаигіа). Ми сауытында екі бет доғасы болатын рептилилердін, өте қарапайым группасы. Тісі амфибилердің тістері сияқты, тек қана жақ сүйегінде ғана емес таңдайында да болады. Омыртқасы амфицельді. Бұлар сырт қарағанда ірі кесірткеге ұқсайды. Алғашқы кесірткілердің қалдықтары перм дәуірінен табылған. Триас дәуірінде тұмсық бастылар (Rhупсһосерһаlіа) пайда болған. Оның гаттерия (Зрһепосіоп рипсШиз) деген түрі осы кезде Жаңа Зеландияда кездеседі.

П с е в д о з у х и л е р (Рsеиdоsисһіа). Алғашқы кесірткелермен бір түбірден тараған болу керек. Олар триастың басында пайда болған. Тістері терең ұяшықтарға орналасқан. Артқы аяғы алдыңғы аяғынан жақсы жетілген. Осының салдарынан жам-бас Сүйегі және артқы аяқтарының төменгі бөлімдері ұзарып кеткен. Көпшілігі ормандарда тіршілік еткен.

Мысалы, орнитозухилар, крокодилдер, динозаврлар (Dіпо-sаигіа) және птерозаврлар (Ріегоsаигіа) осы псевдозухилардан дамуы мүмкін.

К р о к о д и л д е р (Сгосоdilіа). Триас дәуірінің аяқ кезінде пайда болған. Юра дәуіріндегі крокодилдердің қазіргі крокодилдер-ден ерекшеліктері; олардың кәдімгі сүйекті таңдайы болмаған және ішкі танау тесіктері таңдай сүйектерінің аралығына ашылған. Омыртқалары әлі де амфицельді болған. Бор дәуірінде екінші ретте пайда болған таңдай сүйектері бар және омыртқалары процельді крокодилдер тіршілік еткен. Бұлардың көпші-лігі тұщы суларда тіршілік еткен, ал юра дәуірінде тіршілік ет-

128

кен крокодилдердің ішінде теңізде тіршілік еткен формалары да бар екені белгілі болған.

келер —мезозой заманындағы рептилилердің ішіндегі ұшуға бейімделген жануарлар. Олардың алдыңғы аяқтарының төртінші ұзын саусағымен екі бүйіріндегі жарғақтары үшу қызметін атқарған. Жалпақ төсінде құстардағыдай қырлы төсі болады, бас сүйектері жас кезінде-ақ бірігіп кеткен. Көптеген сүйектерінде ауа қуысы болады. Тұмсық тәрізді жақтарында тістері болған.Құйрығының ұзындыры мен қанатының формасы алуан түрлі.Кейбір түрлерінің ғана қанаты ұзын, жіңішке құйрығы ұзын болған. Басқа түрлерінің құйрығы қысқа, қанаты жалпак болған. Птерозаврлардың қазба қалдықтары тұзды су қоймаларының орнынан табылуы, олардың су жиектерінде тіршілік еткенін дәлелдейді. Олар шағалалар сияқты балық аулап, қоректенуі мүмкін. Дене мөлшері бірнеше сантиметрден бір метрге дейін, одан да ірі болған.

Динозаврлар (Віпоsаигіа). Триас дәуірінің басынан бор дәуірінің соңына дейін тіршілік еткен динозаврлар псевдо-зухилардың соңғы бұтағы болып саналады.

Динозаврлардың ішінде ұзындығы бір метрден кемірек және 30 метр болатын алып түрлері де болған. Бүлардың бір түрі тек кана артқы екі аяғының көмегімен. ал екінші бір түрі төрт аяғының жәрдемімен қозғалған. Денесіне қарағанда басы әлде қайда кішірек болған, ал жұлынының сегізкөз маңындағы бөлімі кеңейіп, оның көлемі мидың аумағынан артып кеткен.

Динозаврлар псевдозухилардан шыққан олар келешекте өз алдына қатар дамыған екі тарамға бөлінген. Олардың бір-бі-рінен айырмашылығы — сүйектерінің құрылысындағы ерекшеліктерінде. Осыған сәйкес" оларды: кесірткежамбастылар (Sаигіsсһіа) және құсжамбастылар (Огпііһізсһіа) деп атаған.

Кесірткежамбастылар артқы аяғыньвд көмегімен секіріп қоз-ғалатын үсақ организмдер болған. Денесіне ұзын құйрығы ті-рек болған. Кейін өсімдікпен қоректенетін, төрт аякпен козғалатын ірі формалары пайда болған. Оған денесінің ұзындығы 26 м болатын — диплодок, 20 м болатын бронтозаврлар жатады. Осындай кесірткежамбасты гигант организмдер шырынды су өсімдіктерімен қоректеніп, жартылай суда тіршілік етуі мүмкін. Динозаврлар бүкіл жер шарына тараған. Олар ағашты, батпақты жерлерде, ал кейбір түрлері (траходонттар) суда тіршілік еткен. Мезозой дәуірінде құрлықта тіршілік еткен рептилилердің көпшілігі динозаврлар болған. Олар триас дәуіріңде пайда болып, бор дәуірінде аса көбейіп кеткен. Бор дәуірінің соңғы кезінде динозаврлар өліп біткен (24-сурет).

Қабыршақтылар (Sqиаmаtа). Бұлардың өте ертеде тіршілік еткен түрінің қалдығы перм дәуіріндегі жер қыртысының арасынан табылған. Кесірткелер жоғары юрада пайда бол-

129

24 - с у р е т. Динозаврлар:

1- цератозавр;2-бронтозавр; 3 - диплодок; 4 - игуанодон; 5 - стегозавр;6 — трицератопс.

ған, бірақ бор дәуірінде ғана бұл отрядтың алуан түрлі болға-нын байқауға болады. Жыландар басқа рептилилерден кейіні-рек дамыған. Олар бор дәуірінде кесірткелерден дамыған бүйір тармағы болып саналады. Басқа рептилилердің көпшілік топтары өліп біткен соң ғана қабыршақтылар үшінші дәуір кезінде дами бастаған.

130

Тасбақалар (Сһеіопіа). Тасбакалар котилозаврлардан (Eоtilоsаигіа) шыққан болуы мүмкін. Олардың тегі перм дәуі-ріндегі еунотосаурус (Еипоtоsаигиs) деп болжайды. Олар ке-сіртке тәрізді қабырғалары қысқа, әрі жалпақ арқа сауыты си-яқтыны құрайды. Құрсақ сауыты болмаған. Тістері жақсы же-тілген. Нағыз сауыты бар нағыз тасбақалар триаста пайда болған.

Тасбақалар триас дәуірінен біздің заманымызға дейін та-биғаттың түрлі қиындықтарын бастарынан өткізіп, оған шы-дап, сақталып келген.

И х т и о з а в р л а р (Ісһtһуоsаигіа). Толығынан суда тіршілік етуге бейімделген бауырымен жорғалаушылар. Ихтиозаврлар ұзын тұмсықты денесі ұршық тәрізді организмдер. Олардың аяқтары ескекке айналған, артқы аяқтарымен жамбас белдеуі жетілмеген. Терісі жалаңаш, денесінің ұзындығы 1— 14 метрге дейін болған. Ихтиозаврлар тек кана суда тіршілік етіп балықтармен кейде омыртқасыздармен қоректенген. Бала-ларын тірі туатындығы анықталған. Триас дәуірінде пайда бо-лып, бор дәуірінде өліп біткен. Туыстық жөнінен қандай репти-лилерге жақын екендігі анықталмаған.

П л е з и о з а в р л а р (Рlеsіоsаигіа). Теңіздерде тіршілік етуге бейімделген рептилилердің екінші түрі. Плезиозаврлар денесі кең, қысқа құйрықты организмдер. Басы кішкене, мойы-ны жақсы жетілген. Дене мөлшері 50 сантиметрден 15 метрге дейін болады. Су жиегінде тіршілік етіп, балықпен, моллюска-. мен қоректенген.

Плезиозаврлар триас дәуірінің бас кезінде пайда болып, бор дәуірінің соңғы кезінде өліп біткен.

А ң т ә р і з д і к е с і р т к е л е р (Тһегоmогрһа). Аң тәрізді кесірткелерден сүт қоректілердің алғашқы өкілдері шыққан. Аң тәрізділер тас көмір дәуірінің соңында пайда болып, перм дәуірінде көбейіп алуан түрі тіршілік еткен. Отряд болып бөлінген, қарапайым құрылысты пеликозаврлар (Реlусоsаигіа) котилозаврларға өте жақын болған. Өйткені екеуінің де омырт-қалары екі жағынан ойылыңқы және кұрсақ қабырғалары сақ-талған. Тістері альвеолда орналасқан. Басқа рептилилерде болмайтын, самай сүйектерінде ояздары болған. Сырт пішіні кесірткелерге ұқсас, дене ұзындығы 1—2 м болатын организм-дер.

Перм дәуірінің орта кезінде пеликозаврлардың орнына олардан гөрі жақсы дамыған, аңтістілер (Тһегіоdопtіа) пайда . 131

болған. Олардьщ тістері азу, күрек, шошоқ тістерге жіктелген, екінші реттегі сүйекті таңдай қалыптасқан. Шүйде сүйегі екіге бөлінген, төменгі жағы негізінен тістер бекитін сүйекке айнал-ған. Шынтақтары артына қарай иілсе, тізелері денесінің алдына қарай иілген. Мұның өзі аяқтарын құрсағының астына жинап алуға мүмкіндік туғызады. Басқа рептилилерде мұндай ерекшелік кездеспейді. Сөйтіп, скелетінде сүт қоректілерге ұқсас көптеген бёлгілер пайда болған.

Аң тәрізділердің көпшілігі жыртқыш, мысалы иносгранце-вия (Іпоstгапsеvіа аlехапdгоvі). Ал, кейбір түрлері өсімдіктер-мен және жануар тектес азықтармен қоректенген. Циногнатус (Супоgпаtһиs) деген түрлерінің денесінде бірнеше прогрессив-

ті белгілер болған.

Триас дәуірінде аңтістілер көп тараған, бірақ жыртқыш ди-

нозаврлар оларды қырып жіберген.

РЕПТИЛИЛЕРДІҢ ЭКОЛОГИЯСЫ