ҚР ҰҒА академигі А. М. Ғазалиевтың редакциясымен

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Өнеркәсіптік экология және химия

кафедрасының доценті, т.ғ.к.

e-mail: nazim48@mail.ru

Қазақстанда ондаған жылдар бойы қоршаған ортаға экстремалды жоғары техногенді жүктемелерге байланысты табиғатты пайдаланудың шикізатты басым жүйесі жіктелді. Бұл пайда болудың ғана себепшісі емес, сонымен қатар біздің республикамызда ауыр зардаптар түрінде қалған экологиялық проблемалардың тұрақты өсуіне де байланысты.

Семей ядролық полигонында 40 жыл бойы жүргізілген ядролық қаруларды сынау қоршаған табиғат ортасына және адамдардың денсаулығына орны толмас зардаптарын әкелді, халықтың өлім-жітіміне, жалпы ауру түрлерінің артуына әкелді. Семей өңірінің барлық аумағы, Павлодар, Шығыс-Қазақстан және Қарағанды облыстарына шекаралас жатқан полигон экологиялық зардаптар аймағы болып танылған.

Планетаны Арал теңізі проблемасы алаңдатуда, оның өміршең қажетті су ресурстарын қалпына келтіру үшін ғалымдардың күштері бағытталған.

Қазақстан тәуелсіздік алған жылдары экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің, қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдаланудың мүлдем жаңа мемлекеттік жүйесін құру мен қалпына келтіру жылдары болды. Оның бастауына мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың төрағалық етуімен Қауіпсіздік Кеңесінің мәжілісі қызмет етті, онда Қазақстандағы экологиялық проблемалар алғашқы рет қарастырылды және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша қажеттілік анықталды.

Осы мақсатта Қоршаған ортаны қорғау министрлігі Президент Жарлығымен бекітілген 2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасын әзірлеген. Осы тұжырымдаманың негізі «2030 Стратегиясында» салынған, онда «қоршаған ортаны қоректендіру, тазалығын жақсарту және экология» біздің мемлекетіміздің дамуындағы басым бағыттардың бірі болып табылады.

Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасының жалпы түсінігі дәстүрлігімен қатар, дәстүрлі емес сипаттағы қатерлердің кең спектрін енгізеді, олардың арасында қоршаған орта жағдайының нашарлауы негізгі компоненттердің бірі болып табылады. Экологиялық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздіктің негізгі стратегиялық компоненттері және мемлекеттік басымдықтардың маңызды аспектісі болып табылады, себебі адамзат дамуының осы кезеңінде экологиялық проблемалар тірі қалу роблемасына өтуі мүмкін кезде биосфераға мүмкін әсер ету шегінде болады [1, 45 б.].

Қазіргі кезде біздің республикамыздың көптеген өңірлерінде экологиялық ахуал тек қолайсыз ғана емес, сонымен қатар өте апатты жағдайда. Бүгінгі кезде барынша қауіптісі экологиялық дағдарыстың пайда болуы болып табылады, техногендік босауға, топырақтың құлдырауы, су ресурстарының азаюы мен ластануы, ормандар санының қысқаруы, биологиялық әр түрліліктің қайтарымсыз қысқаруы және тірі табиғаттың генетикалық қорының бұзылуы, радиациялық бұзылу, қауіпті және улы заттардың жинақталуы жатады.

Қоршаған ортаны ластаушы және табиғат жүйесінің құлдырауын тудыратын негізгі көздері өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, автомобиль көлігі, басқа антропогендік факторлар болып табылады. Биосфера және қоршаған ортаны қорғаудың қосылған компоненттерінің арасынан атмосфера барынша сезгіш болып табылады, оған тек газ тәріздес ластаушылар ғана емес, сонымен бірге сұйық және қатты заттар да келіп түседі.

Біздің жер шарын қоршап тұрған атмосфера нені білдіреді? Бізді қоршап тұрған ауа – бұл газдардың қоспасы. Қазақстан үстіндегі атмосфераға улылығы жоғары газ тәріздес және қатты заттардың маңызды қоспасы бөлінеді. Егер әр түрлі тұрақты көздерден лақтырындылардың санын салыстыру қажет болса, онда шамамен 50 пайызы жылу-энергия көздерінен лақтырылады, ал 33 пайызы – тау-кен және түсті металлургия кәсіпорындарынан лақтырылады. Әрекет етудің барынша кең радиусы азот пен күкірт тотығы болып табылады. Олар маңызды ара қашықтықта тасымалданады және ауыл шаруашылығына маңызды әсер етеді.

Атмосфералық ауаның ластануына Қарағанды (жылына 1 млн. тоннадан артық), Павлодар (400 мың. тоннадан артық), Шығыс-Қазақстан (200 мың. тоннадан артық) облыстары негізгі үлес қосады. Барынша ластанған қалалар және өнеркәсіп орталықтары Өскемен, Алматы, Шымкент, Риддер болып табылады.

Атмосфераны ластау көздері сондай-ақ авто және теміржол көлігі болып табылады. Жылжымалы көздерден жыл сайын шығатын лақтырындылар шамамен 1 млн. тоннаны құрайды. Алматыға атмосфераның ластанудың жалпы массасының 90 % автокөліктердің пайдаланылған газды шығаруынан келеді. Астананың қарқынды дамуына, автокөліктер санының ұлғаюының, жылжымалы көздерден шығатын лақтырындылар Астанада жалпы 37 % құрайды.

Антропогендік артық жүктемелер және рационалды емес табиғат ресурстарын пайдаланудан пайда болған қазіргі заманғы экологиялық проблемалар, сөзсіз, Қазақстан аумағындағы топырақтың үстіңгі қабатына әсер етеді.

Демек, күлі көп Екібастұз көмірі қоршаған ортаны ластай отырып сол жерде жанып кетеді, ал таза энергия негізінен республикадан тыс тұтынатын жерлерге жіберілді. Республиканың топырақ қабатына түзетуге келмейтін залалды әскери өнеркәсіптік кешен кәсіпорындары тигізді. Осы уақытқа дейін бұл топырақ және олардың орналасқан жері құпия күйде ұсталды.

Топырақты радиоактивті ластау зардаптары орасан қауіп төндіреді.

Топырақтың күшті ластануы Ақтау қаласына жақын Қарақия ойпатында уран кен орындары аудандарындағы экожүйе компоненттері ұшыраған. Ұзақ мерзімді уақыт бойы уран рудасын өндірді және оны Каспий маңындағы тау-кен-металлургия комбинаты кәсіпорындарының табиғат секторында байытты.

Радиоактивті қалдықтар қалаға жақын орналасқан көлдер және Каспий теңізінде жинақталды. Жер асты суларымен бірге олар теңізге құлауы мүмкін деген ықтималдылық бар, оның деңгейі жағалау маңындағы аумаққа дейін жайылып үздіксіз артуда.

Қазіргі уақытта Қазақстан аумағының топырақ-экологиялық жағдайын қанағаттанарлықсыз ретінде бағалауға болады. Экологиялық жағдайды тұрақсыздандыру топырақты өздігінен қалпына келтіру мүмкін емес процестерге дейінгі дәрежеге жетті. Бұзылған топырақты рационалды пайдалану, қорғау және қалпына келтіруді, топырақ құлдырауының алдын алу, эрозияға ұшыраған және техногенді бұзылған топырақты, сондай-ақ жайылымдарды қалпына келтіру бойынша бағдарламаны әзірлеу талап етіледі [2, 41 б.].

Макроөңір шаруашылығын аумақтық ұйымдастыруды жетілдірудің маңызды бағыты су шаруашылығы проблемаларын шешу болып табылады.

Қазақстанда шамамен суландыру үшін жарамды 50-60 млн. га жер есептелген.

Сол уақытта су ресурстары тек 8-10 млн. га жерді суландыруға жетеді. Мұндай жағдайда суармалы егіс алқаптарын дамытудың жолдарын дұрыс таңдау керек, экожүйені бұзудың қайтарымсыз процестеріне жол беруге болмайды.

Қазақстанның экологиялық жағдайын экономика мен қоғамды, заңды тұрғыда экологияландыру арқылы оң бағыттарға қарай өзгертуге болады.

1. Заңдарды экологияландыру

Қазақстанның ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтайтын құжат «Қазақстан өз дамуында жаңа ілгерілеудің алдында тұр» деген атауға ие болды.

Жобаның барлығын қысқаша сипаттау өте қиын. Ол экологиялық ахуалды басқарудың қолданыстағы жүйесін түпкілікті өзгертеді және қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыруға бағытталған. Халықаралық экологиялық стандарттарға өту қарастырылған. Оның негізгі міндеті – кодекс деңгейіне дейін экологиялық басқару мәселелерін заңды деңгейде қорытындылау және жүйелеу.

Осы ережені әзірлеу кезінде барлығы әр түрлі халықаралық ұйымдардың 20 ұсынысы және басқарушы құжаттары, 22 халықаралық конвенциялар, Еуроодақтың 30-дан астам 30 директивасы және басқа мемлекеттердің заңдары, ТМД Модельді кодексі, Қазақстандық заңдардың 200-ден астам нормативтік құқықтық актілері пайдаланылған.

Ең үздік еуропалық тәжірибе мысалы бойынша ең бірінші рет ең озық қол жетерлік технологиялар негізінде берілген кешенді экологиялық рұқсат ету жатады, ал экологиялық рұқсат етудің әрекет ету мерзімі 3-5 жылға арналған және оларды беру тәртібі маңызды түрде қысқартылған.

Сондай-ақ ең бірінші рет кәсіпорындар өнеркәсіптің күрделілігі және олардың қоршаған ортаға әсер етудің мүмкін әсерлерінің дәрежесі бойынша 4 топқа бөлінген, әрбір келесі топ үшін экологиялық рұқсат беру тәртібі рәсімі ықшамдалған.

Бұдан басқа, мемлекеттік экологиялық бақылау кезінде инспекторлық тексерулерді жүзеге асыру тәртібі белгіленген, бірақ экологиялық бақылауды жүзеге асыру кезінде өндірістік бақылауға үлкен көңіл бөлінеді.

Осылайша, Қазақстан алдында тұрған экологиялық проблемаларды шешу үшін заңнамалық негіздер құрылады. Нәтижесінде 2010 жылға қарай біз қоғамның тұрақты дамуының негізгі экологиялық стандарттарын жасауымыз керек.

2. Экономиканы экологияландыру

Қазақстанда соңғы 10 жыл ішінде атмосфераға зиянды заттарды лақтыру көлемінің өсуі байқалмайды. Бұл бір жағынан, өндіріс көлемінің құлдырауымен, ал екінші жағынан, өндіріске жаңа тазарту құрылғыларын енгізумен, технологиялық процестерді жетілдірумен байланысты. Мысалы, «Қазақмыс» Корпорациясы, «Балхашцветмет» АҚ өндірістік бірлестігінің мырыш зауытын пайдалану үшін іске қосылғанын айтуға болады. Бұл жерде күкірт қышқылының әсерінен және жоғары қысым кезіндегі оттегіден жоғары температуралы автоклавты сілтілендіру концентратының прогресшіл экологиялық таза технологиясы пайдаланылды, дәстүрлі күйдіруді азайта отырып, атмосфералық ауаға келеңсіз әсер етуді азайтуға мүмкіндік береді.

Қоршаған ортаны ластауды азайтуды экономикалық ынталандыру мақсатында Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің бұйрығы бойынша қоршаған ортаны ластағаны үшін мөлшерлеме төлеу белгіленген. Осыған байланысты, Министрлік тарапынан, қоршаған орта жағдайын тұрақты және тиісті мемлекеттік бақылау жүзеге асырылады.

Заңды бұзғандар үшін әкімшілік сипаттағы айыппұл төлеу және ескертпелер түрінде инспекторлық қолданыстағы іс-шаралар, азаматтық сипаттағы – қоршаған ортаға тигізген залалдардың орнын толтыру туралы талаптар және шағымдар түрінде қабылданады.

Экологиялық проблемаларды шешудің сапасын арттыру мақсатында қоршаған ортаны қорғаудың Бірыңғай ақпараттық жүйесі құрылды. Оның әрі қарай дамуы «электрондық Үкімет» шеңберінде осы жүйені интеграциялауға, халыққа ақпараттық қызметтерді ұсынуда қуатты құралдарды әзірлеуге мүмкіндік береді.

Бұдан басқа, «электрондық Үкіметті» енгізу шеңберінде электрондық-цифрлық қол қоюды қолдана отырып, ведомство аралық құжат айналымын пайдалануды енгізу жоспарланған.

Қазіргі кезде тоқсан сайын «Гидрометеорология және экология» журналы шығарылады. Қоршаған ортаны қорғаудың Ақмола облыстық аумақтық басқармасының қолдауымен «Экологиялық хабаршы» облыстық газеті шығарылады. Министрліктің Веб-сайты жұмыс істейді. Бұдан басқа, «Экологиялық ақпараттық-аналитикалық бюллетень» шығаруды қайта жаңарту бойынша жұмыстар, сондай-ақ «Эколог» орталық газетін шығаруды ұйымдастыру жүргізілуде.

Қоғамды экологияландыру мақсатында Білім және ғылым министрлігімен бірге үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін қалыптастыру бойынша жұмыстар басталды. Еліміздің ЖОО ынтымақтастық пен өзара түсінік туралы 19 меморандумға қол қойылды, онда студенттерді ғылыми-практикалық даярлау механизмдері, өндіріске инновациялар және озық технологияларды енгізу мәселелері, экологиялық мамандықты бітірген түлектерді жұмысқа орналастыру қарастырылған.

Қоршаған ортаны қорғау министрлігі жанында біліктілікті арттыру және қайта даярлау орталығы құрылды, онда қоршаған ортаны қорғаудың аумақтық басқармасының қызметкерлері ғана емес, сонымен бірге тірі табиғат пайдаланушы өнеркәсіптердің мамандары да оқытылады.

Әскери сынақ полигондарында және «Байқоңыр» космодромында

зерттеулер жүргізіледі, қоршаған орта жағдайы мен тұрғылықты халықтың денсаулығының өзара байланысты проблемалары зерттеледі, Солтүстік және Шығыс Қазақстан өңірлеріндегі радиациялық ахуал тексеріледі. Ғылыми зерттеулер нәтижелері бойынша жаңа нормативтік-әдістемелік құжаттар әзірленеді және түзетіледі. Мысалы, «Төтенше экологиялық жағдайды жариялау ережесі» әзірленді, ол Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен бекітілген.

3. Қоғамды экологияландыру

Халыққа экологиялық тәрбие беру мәселесімен сауаттандыру жиынтығында салауатты өмір салтын насихаттау мемлекеттік ақпараттық саясаттың басым бағыттары ретінде анықталды және жетекші БАҚ (НТК, «Қазақстан», «Хабар» Агенттігі және Қазақ радиосы) және 59 республикалық басылымдар мемлекеттік тапсырысты тарату арқылы іске асырылады.

Қазақстанның жаңа Ұлттық атласы әзірленді. Бұл атлас – посткеңестік кеңістіктегі алғашқы атлас. Ол үш томнан тұрады. Атлас материалдары қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жоғары және орта оқу мекемелерінде интерактивті оқыту үшін негіз болып қызмет етеді. Оны құрастыру кезінде қазіргі заманғы геоақпараттық технологиялар қолданылған.

4. Халықаралық ынтымақтастықты кеңейту

Қоршаған ортаны қорғау саласында халықаралық конвенцияларды іске асыру бойынша жұмыстар жалғасын табуда. Демек, Қазақстан қауіпті қалдықтарды трансшекаралық тасымалдау және оларды тасымалдау үшін бақылау бойынша Базель конвенциясына қосылды. Осының арқасында қауіпті қалдықтарды декларациялау бойынша жаңа кедендік ережелер белгіленді, ол екінші реттік шикізат және өнімдер түрлері бойынша еліміздің аумағына оларды тасымалдаудың алдын алады.

Ғаламдық экологиялық қор (ҒЭҚ) жобаларын сектор аралық йлестіру бойынша Ведомство аралық жұмыс тобы құрылды.

Каспий маңындағы мемлекеттермен өзара қатынастар бойынша маңызды прогреске қол жеткізілді. Каспий теңізінің ортасын қорғау жөніндегі Рама конвенциясына қол қойылды және ратификацияланды.

Төзімді органикалық ластанушылар бойынша Стокгольм конвенциясын ратификациялауға, жекелеген қауіпті химиялық заттар және халықаралық саудадағы пестицидтер қатынасында алдын ала келісілген келісімдер рәсімдерін қолдану бойынша Роттердам конвенциясын ратификациялауға, климаттың өзгеруі бойынша БҰҰ Киото Рама конвенциясының хаттамасына дайындық жүргізілуде.

Қазақстан Республикасындағы экологиялық ахуалды барлық адамзаттың проблемаларынан бөліп жарып қарастыруға болмайды.

Адамзаттың алдында тұрған ғаламдық экологиялық проблемалардың бірі климаттың өзгеруі болып табылады. Климаттың згеруіне теріс әсер ететін, парник газының атмосфераға лақтырындысын регламенттейтін жалғыз халықаралық құжат Киото хаттамасы болып табылады. Киото хаттамасын Қазақстанда ратификациялау мәселесі қоршаған орта сапасын тұрақтандыру бойынша ведомство аралық комиссиясында қарастырылған. Осы мәселе бойынша парламенттік тыңдаулар жүргізілді және Киото хаттамасын ратификациялау туралы Заң жобасы мемлекеттік органдардың келісімінде қаралуда.

Экология және климатты ғылыми-зерттеу институттары Қазақстан аумағында парник газдарының эмиссиясын жыл сайын түгендеу және осы проблема бойынша ғылыми жұмыстар жүргізілуде.

Келесі ғаламдық проблема – Жердің озон қабатының бұзылуы. Озон қабатын қорғау бойынша міндеттемелерді іске асыру мақсатында озон қабатын бұзатын заттарды тұтынуды азайту, оларды сатудан алып тастау, озон қабатын бұзатын заттарды тұтынушы-кәсіпорындар технологияларын айырбастау және қолдау бойынша іс-шараларды енгізетін іс-әрекеттер жоспары мен жобасы әзірленді және іске асырылуда.

Био әр түрлілікті сақтау проблемаларын шешу шеңберінде ЮНЕСКО Бүкіл әлемдік мұра тізіміне табиғи объектілерді енгізу жұмысы жүруде, олардың арасынан ең бірінші объектілер Алтай аумағы және Қорғалжың және Наурызым мемлекеттік табиғи қорықтары болып табылады.

Тағы да бір ғаламдық экологиялық проблема сортаң жерге айналу болып табылады. Жоғарыда атап өткендей, Қазақстан Республикасы аумағындағы шөлейтке айналу процесін қалпына келтіру және алдын алу бойынша шараларды қарастыратын «2005-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы күрес жөніндегі бағдарламасы» Үкіметтің Қаулысымен әзірленді және бекітілді. Қазіргі уақытта Ғаламдық экологиялық қор жер ресурстарын басқару бойынша Орталық Азия елдерінің Бастамасын мақұлдады және бес мемлекет үшін 10 жылға шамамен 1 млрд. теңге көлемінде қаржыландыру қамтамасыз етіледі.

Қазақстан алдында ғаламдық экологиялық проблемалармен қатар ұлттық экологиялық проблемалар тұр.

Орталық Азия мемлекеттерін қосу жөніндегі Қазақстан бастамасын және шекаралық су ағындарын және халықаралық көлдерді қорғау мен пайдалану бойынша Хельсинки конвенциясын қолдау мәселесі жүргізілуде. Осы мәселелер бойынша жұмыстарды ұйымдастыру шеңберінде Орталық Азия елдеріндегі Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдігіне сол елдердегі тиісті органдармен көрсетілген құжатқа олардың қосылуы туралы мәселелерді қарастыру туралы тапсырма берілді. Сондай-ақ, Біріккен Ұлттар Ұйымы жанындағы Қазақстан Республикасының тұрақты өкілдігіне су мәселесі бойынша халықаралық және аймақтық конференциялар, семинарлар, симпозиумдар жүргізу бағдарламасына аталған ұсыныстарды енгізу туралы мәселені қайта қарауға жіберілді [3, c. 22].

«Арнайы экологиялық талаптар және Каспий қорық аймағындағы және Каспий маңындағы өңірлердегі шаруашылық қызметін жүзеге асыратын кәсіпорындар» жобасы әзірленді, алайда Ауыл шаруашылығы министрлігінің бюджеттік бағдарламалар шеңберінде жүргізілетін Каспий теңізі қорық аймағын аймақтандыру нәтижесі есебінен оны іске жарату туралы шешім қабылданды.

Ғылыми бюджеттік бағдарламалар шеңберінде Атырау және Маңғыстау облыстары шегінде Каспий теңізі жағалауының қазіргі заманғы экологиялық жағдайын мамандандырылған өрістік экологиялық және инженерлік-геологиялық зерттеулер жүргізілуде. Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің бюджеттік бағдарламалары шеңберінде әскери-ғарыштық және сынақ полигондарының экологиялық жағдайының мониторинг жүйесін жасау бойынша жұмыстар жүргізілуде. Экологиялық қауіпсіздікке жету жағдайы жергілікті экологиялық проблемаларды шешу болып табылады.

Осы үшін радиоактивті көздерді түгендеу және радиоактивті қалдықтарды қайта өңдеу және көму бойынша мамандандырылған ұйымдастыруды жасау бойынша жұмыстар жүргізілді.

Өндіріс және тұтыну қалдықтарына, Арал теңізіндегі Возрождение аралы аумағын бактериологиялық залалсыздандыру зерттеулерін жүргізуге басты назар аударылуда.

Адамзат жаңа ғасыр табалдырығын аттар алдында өткеннен қорытынды шығара отырып, өркениеттің жетістіктерін мойындай отырып, болашаққа көз жүгірте отырып, экологиялық проблемалар ғаламдығын тани алады, тұрақты даму жолындағы оларды шешу мен алға жылжу есебінен өз қызметін жоспарлай алады.
Әдебиеттер тізімі
1. Денисов В.В., Денисова И.А. и др. Основы инженерной экологии. Ростов на Дону: «Феникс», 2013. - 623 с.

2. Коробкин В.И. Экология. Ростов на Дону: «Феникс», 2014. – 610 с.

4. Послание Президента Республики Казахстан Н. А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» // Казахстанская правда, 2014, 18 января.