ДӘРІС 7 ӘКІМШІЛІК - ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕЖИМДЕР

1. 
   Әкімшілік – құқ-тық режим түсінігі ж/е түрлері.
   
2. 
   Төтенше жағдайдағы құқ-тық режим.
   
3. 
   Ерекше ж/е әскери жағдай режимднрі.
   
4. 
   Құпиялық режим.
   

Режимдер салааралық (межотраслевый) болуы мүмкін, яғни бірнеше құқық салаларымен (мысалы, заңдылық режим, кәсіпорын) ж/е салалармен (әкімш.-құқ-тық, азам-тық-құқ-тық ж/е т. б.) реттеледі.

Оның 2 түсінігі бар;

1) қоғамдық қатынастың арнайы мәнінің ерекшелігі ж/е оның мақсаттары мен мәселелерінің спецификасы;

2) субъектінің құқық ж/е міндеттер жүйесін айқындайтын іс-әрекет нысандары мен әдістерін, ерекше қағидаларын қолдану.

Құқықтық режим құқық саласында құқ-тық құралдар тәртібінің мәнін - заңды салалық құрылысын көрсетеді. Ол құқ-тық әдіс саласына негізделеді ж/е берілген сала қағидаларының спецификасына базаланады, яғни негізделеді.

Ол құқ-тық қатынастың өзінің мәртебесі бойынша заңдылық тең емес позицияны ұстанады.

1. 
   өкімет билігінің бөлінуі, ол дегеніміз - заң шығарушы орган қабылдаған шешімдерді, атқарушы органдардың жүзеге асыруы, демек осы мақсатта қандай да бір өкілеттілігі бар басқару аппараттары құрылады.
   
2. 
   әкімшіліктердің заңды түрде байланысы, ол дегеніміз қандай да бір стандарт пен мөлшермен қоғамдық қатынастардың реттелуі.
   
3. 
   әкімшіліктер мен өкілетті органдардың заңға сай жауапкершілігі, ол дегеніміз - әр қабылданған билікке байланысты, олар халық алдында, мемлекет алдында жауапты болады.
   
4. 
   әкімш.-құқ-тық режимнің конституциялық жүйемен байланысы, ол дегеніміз - әр қабылданған шешім заңға сай болуы тиіс, демек конституцияға қайшы келмеуі қажет.
   
5. 
   азаматтардың құқ. мен бост-тары шектелмеуі тиіс, ол дегеніміз - орынсыз, заңсыз түрде азаматтарды қорлауға ж/е қамауға алуға тыйым салады деген сөз.
   

• 
  жалпы мемл-тік (құпия ж/е т.б.),
  
• 
  уақыт әрекетіне байланысты тұрақты ж/е уақытша,
  
• 
  жағдайлы (ситуационный) (мысалы, төтенше жағдай).
  

Әкімш.-құқ-тық режимде құқық негізін реттеуде атқарушы билік актілері үлкен рөл атқарады. Құқық табиғатынан нормативтік, біріншілік «режим» нормаларын сақтайтын, нормативтік құқ-тық қолдану ж/е таза құқ-тық қолдануды айыруға болады. Нормативтік құқ-тық қолдануда құқық нормаларын шешу түсінігі жатыр, атқарушы орган ірі заңды күшке қарап қолданады. Мысалы, заң негізінде Президент үкім шығарады, онда төтенше жағдай режимі көрсетіледі ж/е белгілі бір ережелер тағайындалады; ал уақытша әкімш. заңға ж/е жарлыққа бағынып комменданттық уақыт орнатылады.

Әкімш.-құқ-тық режимнің құрылуының жүзеге асуы нормативтік құқықтан басқа басты рөлді ұжымдық ж/е материалдық-техникалық жүйеге негіздеп атқарады. Ұжымдық жүйеге негізделу атқарушы билік (міндетті түрде) органдарының құқық қолдану іс-әрекетін қамтамасыз етеді. Әкімш.-құқ-тық режим әрекеті сонымен қатар экономикалық, материалдық-техникалық мәселелерді қамтамасыз етеді: режим функциялаудағы күш ж/е құралдарды дайындау, қаражатқа арнайы қаржы (фонд) құру, жапа шеккендерге көмек көрсету, жәрдем беретін, ремонттық жұмыстарды іс жүзіне асыру ж/е т.б.

Арнайы әкімш.-құқ-тық режимдерде бір-бірімен тығыз байланысты екі жақты атап өтуге болады: мазмұнды ж/е формальды.

Мазмұнды жақ - режимнің себептері мен мақсатының орындалуын, ұжымдық, экономикалық элементтерінің оның әрекетімен байланысты, ал құқ-тық жақ - кім, қай уақытқа дейін, қандай территорияда режим орындалады, процедураны оған енгізу, жойылуы, ауыстырылуы, «режимдік» міндеттер мен құқықтар.

Барлық арнайы режимдер ережеге сәйкес азаматтың құқығын шектейді. Сондықтан мұндай шектеулер шектен тыс, ал режимдік шектеулер тек қана заңға байланысты орындалуы тиіс.

ҚР Конст-циясы ж/е заң негізінде Президент, атқарушы билік субъектілері (мемл-тік басқару органдарының жалпы біліктілігі - үкімет, әкімдер) қосымша әкімш.-құқ-тық режим мазмұнын анықтайтын нормативтік актілерді қабылдайды. Зандық табиғатына қарамастан Президенттің бұл актілері, атқарушы билік құқық орындаушылық болады, олар жалпы заңның қағидаларымен құқық қолдану құрамына қызмет етуі керек.

Әкімш.-құқ-тық режим 2 топқа бөлінеді:

1) жалпы жүйе – (қоғамдық қатынастың ерекше түрлері мазмұны бой-ша заңға сай реттеледі).

2) қосымша жүйе (өндірістік) - (кейбір жағдайларға байланысты қосымша тыйым салу немесе қосымша міндеттердің пайда болуы жатады):

а) әдеттегі;

б) төтенше (экстремальды).

Әдеттегі жүйе:

- аумағы (территория),

- объектілер,

- әрекет түрлеріне байланысты,

Төтенше (экстремальды) жүйе:

- төтенше жағдай,

- ерекше,

- әскери жағдай ж/е

- мемл-тік шекара болып бөлінеді.

Төтенше режимнің 3 негізгі түрі бар:

1. 
   ерекше;
   
2. 
   төтенше - заң шығарушы орган бұл режимге ерекше мән беріп қарайды;
   
3. 
   әскери жағдай.
   

Төтенше жағдай әлеум-тік мәселелерді қоғамдық шешуді қиынға соқтырады, сондықтан мемлекет қоғамдық қатынастарға қатаң заңдық-ұйымдық ықпал орнатуын міндеттейді, осы жағдайды тоқтатуға құқ-тық құралдарды өзгерту ж/е қоғамды жақсы өмір сүруге әкелу.

Азаматтардың құқығы мен бостандығын шектеу басқару органының өкілеттілігін өсіру арқылы жүзеге асырылады. Әкімшілік әрекет кабілеттілігін шектеу мақсатындағы басқару органының әрекеті екі нысанда түсіндіріледі:

1-ші нысанда мемл-тік басқару органының белсенді әрекеті әкімш. мәжбүрлеуді қолдану, әкімшілік-ескерту шараларын қолданудағы азаматтардың кейбір құқық ж/е бостандық негізін жүзеге асыру арқылы тартылады.

2-ші нысанда әкімш.-құқ-тық тыйым салудағы негізгі түрінің қосымша міндеттері қолданылады. Олар белгілі бір әрекетте жекеленген жазу немесе абсолюттік тыйым салынатын нормалармен белгіленеді. Әкімш.-құқ-тық реттеу төтенше жағдай шартында азаматтық-құқ-тық ж/е еңбек қатынасымен таратылады.

Президенттің Жарлығы тұрғындарға бұқаралық құралдары арқылы күшіне енгеннен бастап 6 сағ. кем емес уақыт ішінде құлақтандырылады.

Төтенше жағдай ҚР аумағында 3 күн мерзімде, ал кей бөліктерінде 6 күнге дейін жетуі қажет. Жарлық Президенттің қаулысынан кейін өз күшіне енеді, ол Конституциялық құқық ж/е азаматтардың бостандығын ескереді. Жұмыс барысында Парламент сессиясы 48 сағ. ішінде Президенттің қаулысынан кейін міндетті түрде жүзеге асады.

3. Ерекше ж/е әскери жағдай режимдері. «Ерекше жағдай» бұл жинақталған түсінік, өзіне әр түрлі режимдерді кіргізген «аймақтық апат» жағдайын экстремальді түрде түсіндіреді. Төтенше жағдайда аса қажетті шара қолданады. Ерекше жағдайдағы құқ-тық режим төтенше жағдайдағы құқ-тық режимнен 3 түрлі айырмашылық арқылы ерекшеленеді.

1) әр түрлі фактілік ж/е заңдылық негіздермен режимдерді орнатылуы. Төтенше мән-жайлар ерекше режимін жүргізу потенциалды зорлықпен немесе тұрғындардың аурулықпен түскен түрімен айқындалады.

Егер төтенше жағдай ҚР Президент Жарлығымен енгізілсе, ал ерекше жағдай Үкімет немесе әкімдермен хабарлана да алады.

2) құқ-тық режимнің ерекше жағдайы кішігірім көлемімен, қатаң түрде азаматтардың құқығын шектеу ж/е ұйыммен ерекшеленеді.

Карантин болған жағдайда адамдар қозғалысы ж/е транспорт құралдары тоқтатылады; міндетті түрде жүктерде, тауарларды санитарлық өңдеу жүргізіледі, ауруларды ж/е оларға жұққандарды бөлек ұстайды.

3) ерекше жағдай құқ-тық режимі мемл-тік басқару, өзінді ж/е ұйымды басқару органдарының мәнді өзгермеуімен ерекшеленеді. Экстремальді кезеңдегі ерекше жағдайда мемл-тік орган біліктілігі ерекше роль атқарады.

9.04.1993 жылғы «ҚР Қарулы Күштері ж/е қорғаныс» туралы заңына байланысты әскери жағдай соғыстың болуына сәйкес болады. Әскери шабуыл ҚР Парламенті сессия аралығында болуы мүмкін, ол заң шығарушы орган әрекетінің тәртібіне ж/е мемлекеттің басшысы - соғыстың болатынын ж/е әскери жағдайды заңды түрде дайындайды, көптеген ұйымдық сұрақтарды шешеді.

4. Құпия режимі.

Мемл-тік құпия - бұл ақпарат, мәлімет, санкциялы емес рұқсаттың елге, мемлекетіміздің қызығушылығына зиян келтіруі мүмкін. Мемл-тік құпияның келесі түрлерін көрсетуге болады:

1. 
   бұл өте қажетті мәліметтер;
   
2. 
   оларды жариялау мемлекеттің мүддесіне нұқсан келтіруі мүмкін;
   
3. 
   мәліметтер тізбегі мемл-тік құпияға бағынады, заңмен тағайындалады;
   
4. 
   ол қылмыстық жауапкершілік ж/е басқа да еріксіз шаралармен қорғалады;
   

Құпия режимі тәжірибе дәлелдегендей, шамадан тыс демократиялық институттарды шектеуге, мемл-тік аппараттың билігін күшейту үшін қолданылады, құпиялық неғұрлым көп болса, билік соғұрлым шенеуніктерде болады. Құпиялық режим - тұрақты, жалпы мемлекеттілігімен ерекше.

Құпия режимінің ең басты элементтері:

1. 
   құпия сақтау ережесі;
   
2. 
   мемл-тік құпияны қорғау;
   
3. 
   құпиялылық.
   

Келісім белгісі жалпы бағытта ж/е мемл-тік шекара жағдайында ж/е оның картада көрсетілуі делиматация деп, ал мемл-тік шекараның жергілікті жерлерде бағандар арқылы белгіленуі демаркация деп аталады. Шекара сызығы анық шекаралық белгілермен анықталады

ҚР шекара қатынасында саяси кешен, экономика, экология, санитарлық, техникалық шараларды жүзеге асыру «мемл-тік шекараны қорғау» ұғымына кіреді.

Саяси қорғаныс - жеке ж/е заңды тұлғаға қатысты «ҚР мемл-тік шекарасы» туралы заңға сәйкес ж/е шекараның құқ-тық қатынастарын айқындайтын халықаралық келісімдер арқылы жүзеге асырылады.

Әскери қорғаныс - ҚР-ң территориясың әртүрлі қарулы топтардан, басқыншылардан, мемл-тік шекараны заңды түрде анықтап бекіткеннен кейін күштеп өзгертуден қорғайды.;

Экон-калық қорғаныс - ҚР ішкі нарығындағы экон-калық тұрақтылықты қамтамасыз етумен ж/е мемл-тік бақылау мақсатында шаруашылық субъектінің сыртқы экон-калық әрекетін, заңсыз түрде материалдық құндылықтарды тасуға жол бермеу, сонымен қатар контрабандамен күрес жүргізеді.

Экологиялық ж/е санитарлық-эпидемиологиялық қорғаны ҚР тұрғындарының экологиялық ж/е санитарлық эпидемиологиялық күйін қамтамасыз етеді.

ҚР мемл-тік шекарасын қорғау өзінің 3 режимінің орнатылуына байланысты бөлінеді:

1. 
   мемл-тік шекарамен;
   
2. 
   шекаралық;
   
3. 
   мемл-тік шекара арқылы өткізу (пропуск) пункті.