Дәнекер сөзли ыңғайлас дизбекли қоспа гәплер.
Ыңғайлас дизбекли қоспа гәптиң составына киретуғын жай гәплер бир бири менен (де, да, та, те), ҳәм, және дәнекерлери арқалы байланысады.
1) Да (де, та, те) дәнекери дизбекли қоспа гәптиң составындағы жай гәплердиң арасын байланыстырады ҳәм ҳәр қыйлы мәни оттенкаларын береди: а) бир ўақытта ямаса избе-из болған ўакыя, ҳәдийсе, ис-ҳәрекет процесин аңлатады. Мысалы; Байтеректиң түбине келип атты отлатып жибердим де, өзим тораңғылға өрмеледим. (Ш. С.) б) Бир ўақытта яки избе-из болған ўақыя, ҳәдийсе, ис-ҳәрекетти билдиреди ҳәм қарсыласлық мәни оттенкасын билдиреди: Мысалы; Бираз дийханлар жарты пақса дийўалға қонақласты да, биразы шөгирмелерин қапталларына қойып, тақыяшаң оларға қарсы отырды. (И.Ю.) Қолына орағы менен арқанын услаған Дүйшен отынға кетти де, бизлер қапшығымызды арқалап аўылға қарай журип кеттик. (Ш. А.) Мура суўретин салып қала берди де, бизлер сыланып-сыйпанып киноға кеттик. (Ш. С.) Сатымқулдыӊ кейнинен барлық адам уйли уйине тарқасты да, Дуйшен баяты қағазын услаўы менен жалғыз өзи дөң басында қалып қойды. (Ш. А.) Бул ўақытта қaшшан шай ишип болған көмекшилерди мыс гернай (горн) көлге узатып салған еди де, мен малдың басында едим, (Ш, С.) в) Бир ўақытта яки избе-из болған ўақыя, хәдийсе, ис-ҳәрекетти билдиреди ҳәм себеп мәнили оттенка береди. Мысалы; Ийшан шәкирти ушын бир нәрсе деп кеширим сорамақшы болды ма, терис қapaп отырған ханның аяғына жығылды да, сәллеси тусип кетти. (Т. К) Орынбасар көзин алартып қарады хәм Дәрьябайдыӊ қабырғасы қайысып шығып кетиден басқа илаж қал мады. (О Э.) Гармонныӊ жағымталлы қоӊыр даўсы өкшелесе жетип келип қулағымнан көкирегиме куйылады да, тула бойымды балқытып ойларымды «Москва қасындағы ақшамлар» шарықлатып жибереди. (Ш. С.)
Ҳәм дәнекери ынғайлас дизбекли қocпa гәплердиң составындағы жай гәплерди байланыстырады ҳәм бир ўақытта яки избе-из болған (болмаған) ўақыя, ҳәдийсе, ис-ҳәрекетти аңлатады. Мысаллар:
Қараўыл Жетимди есиктиң алдындағы кишкене кроватьқа отырғызды ҳәм өзи де оның қасына отырды. (Айний). Бундай қараңғы тунде бийик таўдан жол таўып өтетуғын адам журекли болыуы керек ҳәм жанынан безип жол баслаўға мәжбур еткен себеп те болыўы керек, әлбетте. (А Б.) Бул ири өлпең даўыс қосык;. айтар еди ҳәм қайырмасын басқалар алып кетер еди (Ш. С.) Бастырмаға жазында пәлек өрмелетиледи ҳәм суўкабақлap сол бастырмаға салбырасып турып писеди. (И. Ю.)
Ҳәм дәнекери қоспа гәп составындағы жай гәплерди байланыстырып бир ўакытта яки бириниӊ изинен бири болған ўакыя, ис-ҳәрекет процесин билдириў менен бирге себеп оттенка береди. Бундай жағдайда гейде «ҳәм» «сонлықтан» усаган днзбеклескен дәнекерли конструкциялар дузиледи. Мысалы: Бала қалтасындағы бир пәрди алып отқа тутатты ҳәм сол ўакытта қарақус хәзир болды. (Ертектен). Ҳәммеде биринши болыудай даӊқлы ҳәм мақтанышлы нийет бар ҳәм сонлыктан ҳәрким баскалардан бир кило болса да зыят пахта тергиси келеди. (К. М.)
Қоспа гәптиң компонентлерин байланыстырыўда ҳәм дәнекерине мәнилес «және» дәнекери қолланылады. Бирақ қаракалпақ тилинде да, ҳәм дәнекерлерине салыстырғанда жай гәплерди байланыстырыу хызметинде жудә жийи колланылмайды, сийрек ушырайды. Булар бир ўакыт ишинде яки избе-из болған ўақыя, ис-ҳәрекет процесин билдирип келеди ҳәм «оның устине, оған қоса, соның менен бирге» усаған мәни оттенкасын береди. Мысаллар; Соныӊ ушын Маратжан қолынан не келетуғын сегиз кырлы жигит болғаны жақсы және еки ортада биз де кәтереге тускенимизге кыйналмаймыз. (О. Ә.) Мен оған көзимниӊ кыры менен нәзер салдым және, негедур, бирден журегнм дир ете қалды (Ш. С.) Зәкең селк етe қалды және маңлайынан муздай тамшылар пайда болды . (О. Ә.) Оқыў деген ийне менен қудық казғандай қыйын болады және ҳәр ким биле бермейди. (Ш. С.)
Солай етип, составындағы жай гәплери бири екиншисиие ўақыт, мезгил қатнасында ыңгайласып келген интонация ҳәм сондай-ақ дәнекер сөзлер арқалы байлаиысқан синтаксислик бирликти (қоспа гәпти) ыңгайлас дизбекли қоспа гәп деймиз. Ўақыт мәнилик қатнасына тийкарланып айырым әдебиятларда «мезгил дизбекли қоспа гәп» деп қаралады. Бирақ ўакыт мәнисине қоса басқа да оттенкалары сәйкеслениуине байланыслы «ыңгайлас» деп алынганы мақул.
Достарыңызбен бөлісу: |
