Практикум қолланба алғы сөЗ

Гезеклес дизбекли қоспа гәп

жүктеу 0,71 Mb.

бет	16/36
Дата	13.10.2023
өлшемі	0,71 Mb.
	#43812
түрі	Практикум

1 ... 12 13 14 15 16 17 18 19 ... 36

А.Нажимов Хазирги кк тили практикум колл

Гезеклес дизбекли қоспа гәп.

Бул топарға составындағы компонентлериндеги аңлатылған ўақыя, ҳәрекет процесиниң бири алмасып, гезеклесип ис жүзине асатуғын (яки ис жүзине аспайтуғын) қоспа гәплер киритиледи. Мысалы: Гә кетип баратырған дийханларға қолын былғап шақырғысы келеди, гә олар менен бирге кеткиси келеди.(И.Ю.) Биресе сейисханаға жуўырып үлгериў керек, биресе устаханаға барып темирши ғаррының жәрдемшисиниң қасында болып пазналарды оңлаўына жәрдемлесиў керек.(Ш.А.)

Гезеклес дизбекли қоспа гәптиң компонентлери дәнекер сөзсиз байланысқа түспейди: егер дәнекер сөзи алып тасланса, мәни шықпай қалады. Оның составындағы жай гәплерди гә, биресе, гейде, базда, бирде усаған дәнекерлер яки дәнекер мәнили сөзлер байланыстырады. Мысалы: Бул аўыл гейде бийтаныс жолаўшыларға теңиз ортасындағы кишкене атаўға мегзейди, гейде ушықыйырсыз далаңлықта иркилип қалған төбе-төбе қаңбақлыққа усатасаң.(Т.Қ.) Гейде тап күни менен адам табылмай турады, гейде адамнан аяқ басып жүре алмайсаң.(О.Ә.) Гә ашыўланады,гә жүзинен сап күлки көринеди, гә жазық маңлайы тершийди, гә Тула бойы тоңып қалтырайды.(Т.Қ.) Гә жас ўақтың есиңе түсип кетеди, гә жаслықта ислеген түрли-түрли нәрселериң көз алдыңа келеди.(М.Ш.) Биресе устаханада көмир жоқ болып атыр, биресе плантациядағы шығар сынып қалып атыр, биресе бир нәрсе керек деп арзы айтып келеди, биресе тағы биреўи және бир нәрсе дейди.(М.Ш.)
Дизбекли қоспа гәптиң бирер компонентин қалған гезеклес мәнили жай гәплери түсиндирип келеди. Мысалы: Гүздиң ортаңғы айы аяқланғаннан Жаңадәрьяға қыс кирди десе болады: гә жаўын буршаққа айланады, гә қар епелеклейди.(Т.Қ.) Ол ара-тура бузылысып ҳәр муқамға дөгеди: гейде нурсыз көзи алдындағы дийўалға тигилип суткалар бойы үнсизлик шөгеди, гейде ҳәдден асқанбай сөйлей беретуғын сөйлей беретуғын сөйлемшек қәддине келеди.(М.Ш.)
Гезеклес мәнили дәнекерлердиң бири биринен айтарлықтай мәнилик өзгешеликлери жоқ, сонлықтан олардың бириниң орнына екиншиси қолланыла береди, гәптиң мәнисине ҳешқандай нуқсан келмейди.
Солай етип, составындағы компонентлериниң биринде баянланған ўақыя, ис-ҳәрекет процеси екиншиси менен алмасып, гезеклесип келетуғын синтаксислик конструкциялар гезеклес дизбекли қоспа гәп делинеди.

жүктеу 0,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 12 13 14 15 16 17 18 19 ... 36