ПоәК 042-14 05 20. 40/03-2009 №2 басылым30. 09. 2009

1. Құрастырған

Құрастырған ___________ Бейсебаев Ш.Т., «Экология және қоршаған ортаны қорғау» кафедрасының аға оқытушысы, Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті

« 28 » _08_ 2009 ж.

2. Талқыланды

2.1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің «Экология және қоршаған ортаны қорғау» кафедрасы отырысында қарастырылды.

Хаттама № _1_ «_02_» _09. 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі __________ Хусайынова Н.Т.

2.2. Факультеттің оқу-әдістемелік бюросы отырысында қарастырылды.

Хаттама № _1__ «15» _09. 2009 ж.

Төрағасы __________ Джаманова Г.И.

3. бекітілді

Университеттің Оқу-әдістемелік кеңесі отырысында баспаға жіберуге ұсынылды және мақұлданды.

Хаттама № __1_ «30 »__09._2009ж.

ОӘК төрағасы, бірінші проректор _______________ А.А Молдажанова

4. 18.09.08 № 1 басылым ОРНЫНА

Мазмұны
1. Глоссарий

2. Дәрістер

3. Тәжірибе сабақтары

4. Өздік жұмыстар тақырыптары

5. Әдебиет

6. Емтихан –тест сұрақтары

1. 
   ГЛОССАРИЙ
   

1. 
   «Еңбек қорғау» пәнінің негізгі міндеттері.
   
2. 
   «Еңбек қорғау» пәнінің құрылымы, негізгі атаулары мен анықтамалары.
   
3. 
   «Еңбек қорғау» заңдарының және қауіпсіз еңбекті ұйымдастырудың негіздері.
   

1. «Еңбек қорғау» пәні арнаулы сабақ ретінде қоғам тану және мамандық алудың негізгі пәндерімен тығыз байланысты.

Еңбек қорғау пәнінің келешек мамандар үшін үлкен мәні бар. Бұл пәннің негізгі мақсаты болашақ мамандарды еңбек заңымен өндіріс санита-риясымен, техника қауіпсіздігімен және өрт қауіпсіздігінің негіздерімен таныстыра отырып, өндіріс жағдайында төніп тұрған қауіп-қатерді көре білуге және оны болдырмаудың шараларын оқып үйретеді.

Бұл пәнді оқып-үйрену нәтижесінде студенттер мынаны білулері керек: «Еңбек қорғау» туралы нормативті-провалық құжаттарды, қауіпті-қатерлі өндіріс факторларын және оның адам организміне әсері, оларды қалыпты мөлшерге келтіру әдістерін, еңбек қорғау жұмысын ұйымдастыру,өндіріс ортасының әр саласында еңбек етушілердің қауіпсіздігін қорғау әдістерін т.б.

Өндіріс қауіпсіздігін бағалай отырып, өз бетімен шара қабылдай білу, әр түрлі технологиялық процестерді орындау кезіндегі қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қауіпсіз еңбекке оқыта, үйрете білу, қауіпті-қатерлі жұмыстарды ажырата білу, өндірістегі жазатайым жағдайларды тіркеу және тексеру жолдарын, жарақат алғандарға алғашқы көмекті көрсету жолдарын.

3.Еңбек қорғау жұмыстары Қазақстан Республикасының 15 қаңтар 2007ж. қабылдаған «ҚР Еңбек кодексі»-не байланысты жүргізіледі. Бұл заң 7 тарау-дан және 341 баптан тұрады. Заңды іске асырушы Қазақстан Республи-касының Минстрлер кабинеті, ол «Еңбек кодексі» Қазақстан Республикасы Заңын практикалық іске асыру механизмін қамтамасыз ететін тиісті бағдар-ламалар мен шаралар кешенін әзірлеуді қамтамасыз етуі керек.

4. 
   Еңбек қауіпсіздігіне байланысты салалық стандарттар.
   
5. 
   Мекеме басшысының бұйрығы, мекеме мамандарының жолнұсқа-лары,т.б.технологиялық құжаттары.
   

Осы заңда «Еңбекті қорғау» саласындағы ұлттық саясаттың негізгі принциптері берілген , солардың кейбіреулері мыналар:

• 
  меншік иесінің қаржысы есебінен қызметкерлерді арнаулы киіммен және аяқ киіммен, жеке қорғау құралдарымен, емдеу-алдын алу, әлеу-меттік шаралармен қамтамасыз етуге;
  
• 
  өндірістегі жазатайым жағдайда немесе кәсіби аурудан зардап шеккен қызметкерлердің мүдделерін әлеуметтік қорғауға;
  
• 
  жоғары және арнаулы орта оқу орындарында еңбекті қорғау мен қауіпсіздік техникасы жөнінде мамандар даярлауға...
  

Осы принциптерді басшылыққа алып еңбек ұйымдастырылса оның қауіптілігі азаяды.

Негізгі қаралатын сұрақтар:

1. «Адам – техника – материал - өндіріс ортасы» жүйесіне түсініктеме.

«А» «Т» «М» «Ө_о»

2. Қауіпті, зиянды өндіріс факторларын топтастыру және олармен күресу жолдары.

Оқулықтар мен қосымша әдебиеттер:

Д-1 дегі 2,3,4 және Балинт И., Мурани М. «Психология безопасности труда»М. . 1998г.

1. Жүйе деген түсінік ертеден белгілі. Жалпы алғанда ж ү й е (система) дегеніміз – жеке бөліктердің қосындысы және олардың өзара байланысы.

Еңбек қорғаудың негізгі мақсаты осы жүйені еңбекшіге қолайлы жағдайға келтіру (оптимизация). Халық шаруашылығындағы кез келген жұмысты, технологияны биоэкотехникалық жүйе дей отырып, төрт элементке бөлеміз, олар: Адам – техника –материал -өндіріс орны.

Бұл элементтер бір-біріне әсер етеді және бәрі адамға (жұмысшыға) әсер етеді. Жеке элементтердің жұмысы көп факторлардан (себептерден) тұрады.

Жүйе теориясына сүйене отырып осы элементтердің белгісіз байланысы – Н (күйі) мына формуламен шешіледі Н = 2^И мұндағы, И = п(п – і) ең көп байланыс саны – И, п – факторлар саны. Мысалы жоғарғыдағы жүйеде адамға үш фактор әсер етеді, олар: Т, М,Ө_о демек п=3 болса, Н = 2 ^{п (п-і)} = 2^3*2 = 2⁶=64. Яғни,жалпы жүйе өз міндетін ойдағыдай атқарып, жақсы жұмыс істеп, сонымен қатар адамға зиянды әсері болмас үшін 64 сұрақты шешу қажет деген сөз.

Жеке факторлардың саны көбейген сайын жүйенің күйі (Н) көбейеді.

Егер жүйедегі байланыстың біреуі бұзылса қауіпті жағдай пайда болады да, кейін жазатайым жағдайға ұшыратуы мүмкін.

Еңбекті қорғаудың негізгі міндеті жүйенің адам үшін дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ету. Егер осы жүйені бөлшектеп, оларға жеке-жеке қарасақ қауіп-қатерді азайтуға болады.

Егер жүйенің қауіпсіздік деңгейін уақыт мөлшерімен қарасақ жоғарыдағы жүйені мынадай түрге бөлуге болады:

Б і р і н ш і – іске қосу уақыты – жүйені жөнге келтіру кезеңі.

Е к і н ш і – негізгі пайдалану кезеңі, пайдалы өнім алу уақыты.

Ү ш і н ш і – қайта құру кезеңі (реконструкция) қауіпті жағдайлардың көбеюімен байланысты, себебі жүйенің бөліктері әртүрлі жағдайда жұмыс істейді.

Сондықтан жүйенің қауіптілігін азайту үшін, оны уақытында жөндеу, реттеу керек.
Жүйелік көзқараспен алғанда Еңбек қорғау ғылымы төмендегідей тармақтарға бөлінеді:

1. Е ң б е к г и г и е н а с ы – медицина ғылымының бір бөлігі бола тұра , жеке еңбекші мен ұжымның өз ара байланысын сыртқы ортамен бірыңғай қарап , өндіріс жағдайын сауықтырудың мөлшері мен шараларын жетілдіреді

2. Еңбек физиологиясы мен психологиясы

Кез- келген адамға еңбек психологиясы мен физиологиясы аймағында білім қоры, орындайтын қызметі мен мамандығынан тәуелсіз, өзін қоршаған адамдармен, өзінің физиологиялық мүмкіндігін, өз мінезінің нашар және жақсы жақтарын, минимальды рухани және физикалық жоғалымдарымен өндірістік стресстік жағдайлары мен өмірдің қиын кезінде, құрылымдық қобалжуы мүмкіндігінің нәтижелі бір бірімен әрекетін білдіреді.

4. Э р г о н о м и к а дегеніміз – ғылыми пән бола тұра, техникалық, психологиялық, физиологиялық, гигиеналық ғылымдардың жиынтығынан туған.

Эргономика – жұмысшының машинамен және өндіріс қатынасын байланыстыра отырып еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

5. И н ж и н е р л і к п с и х о л о г и я эргономикамен тығыз байланысты бола отырып, өндіріс эстетикасының, машиналардың көркемдеудің (дизайн) негізін түсіндіреді, оқытады, үйретеді.

Инженерлік психология – жұмысшы мен технологиялық процесс және сыртқы қоршаған орта жайлы мағлұмат береді.

Осыдан, қауіпті жағдай қайдан пайда болады деген сұрақ туады. Оған қауіпсіз еңбектің психологиясы былай жауап береді:

немесе ҚЖ = ҚУ + ҚС осыдан қауіпті жағдайды болдырмас үшін қауіптің себебі мен уақыты дәл келмесе болғаны.

Негізгі қаралатын сұрақтар :

1. 
   Мамандар мен басшылардың еңбек қорғауды ұйымдастырудағы міндеттері мен жауапкершілігі .
   
2. 
   Еңбек қорғауды басқару және бақылау .
   
3. 
   Қауіпті және зиянды факторлардың топтастырылуы.
   

Еңбек қорғауды ұйымдастырудың қысқаша жүйесі .

1. 
   Қауіпсіз еңбек ету әдістеріне оқыту-үйрету ( нұсқаулар жүргізу ).
   

2 ) жұмысшыларды жұмыс киімімен және жеке басты қорғайтын құрал – жабдықтармен қамтамасыз ету ;

3 ) шаруашылықта қолданылатын машиналар мен қондырғылардың ақаусыз жұмыс істеуін қамтамасыз ету ;

4 ) кешендегі ,цехтағы, әр жұмыс орнындағы санитарлық-гигиеналық жағдайларын қадағалау ;

5 ) Еңбек қорғау жұмысын жоспарлы түрде жүргізу .

Қ Р «Еңбек Кодексі» баптарында айтылғандай - " Еңбекті қорғау жөніндегі заң және өзге де нормативтік актілерді бұзуға кінәлі , не қадағалау мен бақылауға кедергі келтіруші лауазымды адамдар белгіленген тәртіппен әкімшілік , тәртіптік , материалдық немесе қылмыстық жауапқа тартылады " .

Мамандар үшін жауапкершілік :

1. 
   Әкімшілік – иман – шарт жазалауы ( моральдік ) , ескерту жасау , көпшілік алдында ұйалту , жұмысын төмендету , жұмыстан босату т.б.
   
2. 
   Тәртіптік – қызметкерлердің бастықтың алдында шаруашылықтың ішкі тәртібін бұзғаны үшін беретін жауапкершілігі .
   
3. 
   Материалдық – шығынның құныны төлеу ( егер айыпты болса ) :
   

шешеді .

4. 
   Қылмыстық жауап – а ) бас бостандығынан айыру , ә ) жұмыс орнынан айыру т.б.
   

Еңбек қорғауды " ж ү й е " әдісімен басқарған тиімді деп саналады . Бұндай әдіспен басқарғанда мыналарды бөліп алуымыз керек : объект , субъект , басқару тәсілі .

Басқару объектісіне – еңбек ету жағдайы , еңбекшілер қауымының еңбек тәртібі , оларға әсер ететін өндірістік қауіп – қатерлер және кәсіптік қорғау .

Басқару субъектісі ( цехтық басқару ) дереу қимыл жасауға да ыңғайлы болуы керек .

Басқару тәсілінің негізгі басқаруға келіп түскен хабарлардың дәлдігіне , толықтығына байланысты . Осындай бөлшектеген " ж ү й е " әдісінің кемшіліктері байқалады . Бұнда басқару субъектісінің жетілмегені байқалады .

Сондықтан шаруашылықтардағы е ң б е к т і қ о р ғ а у төмендегідей ү ш ш а р т т ы қанағаттандыруы керек :

1. 
   " Жүйенің " алдына қойылған айқын мақсат ;
   
2. 
   " Жүйеден " бөлініп шығатын кіші жүйелер болуы ;
   
3. 
   " Жүйе " өзінен жоғары сатыдағы жүйеге бағынышты болуы керек , осының бәрі басқарудың бақылау , тексеру , тіркеу және талдау , жоспарлау , тәрбиелеу , тәртіпті қатаңдату т.б.
   

1. 
   Шаруашылық бөлімінің басшысы – күнделікті .
   
2. 
   Бас мамандар – жұмысына немесе он күндікте бір рет .
   
3. 
   Шаруашылықтың басшысы - айына немесе тоқсанына бір рет ( тексеру нәтижесін жазба түрде шығарады ) .