Пјнніҫ мақсаты: Стилистика жоәары оқу орындарыныҫ қазақ филологиясында кҙп жылдардан бері пјн ретінде ҙткізіліп келеді

жүктеу 0,63 Mb.

Pdf просмотр

бет	34/50
Дата	17.10.2022
өлшемі	0,63 Mb.
	#39679

1 ... 30 31 32 33 34 35 36 37 ... 50

Адамбаева Г.М. «Қазақ тілінің стилистикасы» пәні бойынша

Зат есімдер
кітаби
стильде дәлдікке, нақтылыққа қызмет етеді.
Зат есімнің кӛптік жалғаулары кӛптік ұғымды білдіру үшін қолданылады.
Кей сӛздер жалғаусыз тұрып та кӛптік мағына бере алады: шаш, бидай, астық.
Ал осы сӛздердің бірқатарына жалғау қосылып, автор ӛз ойын тұспалдап
жеткізу үшін қолданады:
талай шашатар ағарды.
Кӛз, құлақ, аяқ бет, қабақ
тәрізді зат атауларының кӛптік жалғауында
қолданылуы айрықша стильдік мән алады. Негізінен, қазақ тілі заңдылығында
кӛптік жалғау жалғанбайды. Алайда, қазіргі тілімізде мағына айқындығы үшін,
ойды саралап үшін қажетті стильдік амал. Мынау қолдар – трактор жасаған
қолдар (Ғ.Мүсірепов).
Зат есімнің септік жалғаулары да жалғанған сӛздеріне әр түрлі қосымша мән
үстейді. Кейбір септік жалғаулары түсіріп айту да стильдік мақсаттан туады.
Ӛткен ғасырлардағы ауызша поэзия тілінде бар тәсілдер – бүгінгі таңда жиі
қолданылатын кӛркемдік амалдар. Мысалы ілік, барыс, табыс септіктері мен
тәуелдік жалғауларының түсіріліп жұмсалуы - ӛлең шартынан туатын
ерекшеліктер. Мысалы,
Арғымаңың(ды) жамандап, Тұлпар(ды) қайдан
шабарсың?
(Асанқайғы).
Тоғай(ға) қондым, ӛкінбен
(Доспанбет).
Күйбеңдескен
кӛп жаман(ның), Сӛзі тигенге ұқсайды
(Шалкиіз).
Ей, Қатағанның хан(ы)
Тұрсын
(Марғасқа). Мұндайды тіл ғылымында ӛлең синтаксисіндегі
ықшамдалу тәсілінің бірі дейді.
Кейде сын есімдердің зат есім мәнінде жұмсалуы – сӛздің жинақы, ойдың
әсерлі болуы үшін ұтымды тәсіл
: арсызбен жолдас болма, күншілге жолама.
Стильдік мәні бар, түрлі мақсатта жұмсалатын сӛз табы –
сын есім.
Сын
есімнің стильдік қызметін дұрыс аңғару ұшін, оның лексикалық табиғатын
жақсы білу қажет. Сын есімдер сын-сипат мәнінде қолданылады. Бірақ сын
есім атаулының барлығы бірдей заттанып жұмсала бермейді. Сапалық сын
есімдердің кӛпшілігі әр түрлі мән, реңкке ие болып қолданылса, ал қатыстық
сын есімдердің мұндай қасиеттері жоқ. «Үлкен» сӛзінің қолданысына назар
аударайық. Бұл сӛз әр контексте әр қилы мағыналылық реңкке ие, жеке сӛзбен
де, тіркеспен де берілетін тәсілдері сан алуан:
ірі, үлкен, семіз, орасан, дәу, нән,
қапсағай, қазандай, сотқалдай, білектей, түйедей, жардай; нар дене, кебеже
қарын, иығына екі түйе мінгендей, түйенің жарты етіндей
деген тіркестер
үнемі «үлкен» ұғымын бере бермейді. Мысалы, Бір үлкен іс қылыпсың

41
(маңызды, кӛп), Үлкен олжа емес пе. Ірімшік деген қарны ашқа (кӛп). Жасы
үлкендер тегіс жиналыпты (қариялар).
«Үлкен» сӛзі ой сӛзімен тіркесіп келіп, терең ой, терең толғау деген ұғымда
жұмсалады: үлкен ой жоқ, үлкен үй (қара шаңырақ).
«Үлкен» ұғымын жазушылар кӛркем әдебиет стилінде әр түрлі жолмен
береді:
Ашыққан жылқы кетпендей тұяқтарымен қалың қарды бұрқ-сарқ
лақтырады
(Ғ.Мүс).
Б.Майлин ӛз шығармаларында «нашар, әлсіз, жаман» деген сын есімдерді
ӛзінше мүсіндейді: бір күшеншек жазушы әнге булығып, «Сарыарқа» деген
пьеса жазды. «Күшеншек» деген сӛзді эмоционалды түрде бейнелі қолданған.

Қос сӛзді сын есімдер – кӛркем әдебиет тіліндегі басты суреттеу құралы, әрі
экспрессиялық мән туғызу тәсілі:
Аппақ ет, қып-қызыл бет, жап-жалаңаш
Бейне бір ұқсамайтын туғанайға (Абай)

жүктеу 0,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 30 31 32 33 34 35 36 37 ... 50