29
Сӛздің кӛп мағыналалығын әр суреткер ӛз лабораториясынан қырнап,
ӛңдеп, ӛз
орнын тауып, қиыстырған болса, тілге жеңіл, ойға қонымды
болмақшы. Сӛздің кӛп мағыналалығы прозадан гӛрі поэзияда жиі кездеседі.
Сӛздің кӛп мағыналалығын жалпы халықтың ауыспалы мағынаның негізінде
жасалып. Тілдің стилилистикалқ арнасын кеңейтеді,
байытады, тілдің
экспрессивтік-эмоциялық бояуын қоюландырып, аша түседі.
Ақ кӛңілім
анық қарайды,
Қызыл гүлім суалып.
Жарқ етпес
қара кӛңлім
не қылса да.
Кейде есер кӛңіл құрғырың.
Күңгірт кӛңлің
сырласар.
Сұрғыл тартқан бейуаққа.
Жаралы кӛңіл
жазылар.
Кӛңіл сӛзімен тыңнан тіркес жасап шебер стильдік үлгі танытқан – Абай.
Әрине, кӛп мағыналы сӛз ӛзінің эстетикалық қызметі жағынан әр ақын-
жазушыда әр түрлі стильдік ӛң алады.
Әдебиеттегі кӛп мағыналы сӛздің кейбірі ауызекі сӛйлеу стиліне ауысып,
жалпыхалықтық болып кетеді. Айталық, аяз, үскірік аяз, ақырған аяз, қолқаңды
қауып тұрған аяз, сары шұнақ аяз, деп халық аузында қолданыла береді. О
баста фольклордан ауысқан.
4. Синонимдер – ойды кӛрікті, әрі әсерлі жеткізудің құралы. Оларды
талғай да, таңдай да білу керек. Ӛйткені мағыналас сӛздердің бәрі үнемі бірінің
орнына бірі жұмсала бермейді.
Контексте қолданылуына қарай әр түрлі мағыналық реңк туғызады.
Олардың стильдік бояулары сол сӛздерді салыстырып
қолданғанда айқын
кӛрінеді. Синонимдерді тіліміздің стиль түрлеріне қараай саралап қолдану
қажет. Мыс. күш, қуат, әл. Күш сӛзінің орнына кейде әл сӛзін алмастыруға
болмайды. Қолыңдағы бар күшті жинай білсең, ұлы хандықты құруға болады.
(І.Есенб.)
Синоним сӛздер кӛркем шығармаларда кейіпкердің сезімін, мақсатын,
бағытын дәл кӛрсету үшін,
айтылған ойдың, сӛздің мағыналық-эмоциялық
мәнін күшейтіп беру үшін, құбылысты кеңірек суреттеу үшін жұмсалады.
Толып жатқан нәзік ойлар, сезімдер синоним арқылы жеткізіледі.
1)
синонимдердің бірнешеуін қатар айту айтылатын ойды анықтай түседі.
Ол
Сармолда айтып жүрген сӛзді ӛз тарапынан да жұртқа жеткізу борыш,
қарыз, тәрізді. Қағаз деген абырой, атақ, беделге қарай ма? Абайдың кӛз
алдына Байтастың былтыр жаздағы әншіл, сауықшыл жолдастары
толық елестеді.
2)
Кейбір синоним сӛздер контексте жансыз
заттармен тіркесіп айтылып,
бейнелілік мағына беріп тұрады:
быжыр жүз, сылбыр күз.
Ойды бейнелі айту үшін де кӛркемдік дәлдікке, шынайылыққа жету үшін
де антоним сӛздер қолданылады. Абай «
Кӛңілім қалды достан да, дұшпаннан
да..
.».
1)
ойды ықшамды, әсерлі ету үшін жұмсалады:
күні-түні тынбай, жұмыс
жасады. Басы қатты, аяғы тәтті.
30
2)
Ойды жинақтау үшін қолданылады:
жақсылық пен жамандықтың
бағаасын ұғар кезі болды ғой.
Достарыңызбен бөлісу: