Пму ұс н 18. 3/40 Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

ОІ жөніндегі проректор

________________Пфейфер Н.Э.

2011 ж. «__»__________________

Құрастырушы: аға оқытушы ______________Искакова А.Б.
Физика және аспап жасау кафедрасы
Мектептегі эксперимент техникасы пәні бойынша 050604-Физика, 050603-Механика мамандықтарының студенттеріне арналаған
Зертханалық жұмыстарға

әдістемелік нұсқаулар

Кафедраның отырысында ұсынылды

2011ж. «___» _________ № ____ Хаттама

Кафедра меңгерушісі _________Жукенов М.К. 2011ж. «____»_____________

ФМжАТ факультетінің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды

2011ж. «____»_____________№_____Хаттама

ЖжӘҚБ бастығы _____________Варакута А.А. 2011ж. «____»_____________

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды

2011ж. «____»_____________№_____Хаттама

1.Тұрғы арқылы науаны көкжиекпен кішкене бұрыш жасайтындай етіп бекіту керек (33-сурет).

2.Метроном дыбыс берген бойда шарды науаның жоғарғы басынан жіберіп, ол цилиндрге барып соғылғанға дейін метрономның неше рет соққанын санаңдар. Тәжірибе жүргізерде метрономды минутына 120 рет соғатын етіп қойыңдар.

3.Науаның көкжиекке көлбеулік бұрышын өзгерте отырып, шарды жіберген мезеттен бастап, оның цилиндрге барып соғылуына дейін метроном 4 рет соғатындай етуге болады (соғу арасы үш толас).

4.Шардың қозғалыс уақытын есептеңдер.

5.Өлшеуіш таспаның көмегімен шардың s орын ауыстыруының ұзындығын табыңдар. Науаның көлбеулігін өзгертпей (тәжірибе шарты өзгермеуі тиіс), метрономның төртінші соғуы мен шардың металл цилиндрге соғылуы дәл келетіндей етіп алып (ол үшін цилиндрді аздап қозғауға болады), тәжірибені бес рет қайталау керек.

7. Өлшеу және есептеу нәтижелерін кестеге жазыңдар:

Ешбір өлшеу абсолют дәл болмайды. Өлшеу құралдарының жетілмеуіне және басқа себептерге байланысты, қалай да қателік кетеді. Қателіктерді мейлінше азайту үшін тәжірибе шартын өзгертпей,өлшеу жұмыстарын бірнеше рет қайталап орындаған жөн. Содан кейін олардың арифметикалық орташа мәні есептеледі. Бұл жұмысты да осылай орындау ұсынылады.

2. 
   Маятникті тепе – теңдік күйінен 5-8 см-ге ауытқытып, содан кейін оны жібере салыңдар.
   

4. Толық 40 тербеліс (N) жасауға кеткен Δt уақытты өлшеңдер.

5. Δt уақытты қайтадан өлшеп (тәжірибе шартын өзгертпей), оның Δt_орт орташа мәнін табыңдар.

6. Уақыттың Δt_орт орташа мәні бойынша тербеліс периодының Т_орт. орташа мәнін анықтаңдар.

7. формуласы бойынша еркін түсу үдеуінің g_орт. орташа мәнін есептеп шығаруға болады.

8. Өлшеу және есептеу нәтижелерін кестеге жазыңдар:

9.Еркін түсу үдеуінің алынған g_орт орташа мәнін g=9,8м/с² мәнімен салыстырыңдар.

1. 
   өлшеуіш цилиндрді мұқият қарап шығыңдар, оның шкаласына зер салыңдар. Қолдарыңдағы өлшеуіш цилиндрдің шкаласындағы жазуға қарап, ол арқылы көлемді қандай бірлікпен анықтауға болатынын дәптерлеріңе жазып алыңдар;
   
2. 
   оқулықтағы 10-параграфты қайталап, қолдарыңдағы өлшеуіш цилиндрдің бөлік құнын анықтаңдар;
   
3. 
   қолдарыңдағы өлшеуіш цилиндрді пайдаланып, жүргізілген өлшеулердің қателігін анықтаңдар. Ол үшін цилиндрге су құйып, құйылған судың көлемін өлшеу қателігін де ескеріңдер;
   
4. 
   анықталған шамаларды дәптерге жазып алыңдар;
   
5. 
   өлшеуіш цилиндрдің сипаттамаларын және өлшеген сұйық көлемін мына кестеге жазыңдар:
   

1. 
   өлшеуіш цилиндрге қатты дене толық болатындай етіп (1-сурет) су құйыңдар, судың деңгейін белгілеңдер. Денені сұйыққа толық батырыңдар. Сонда мензуркадағы судың соңғы және алғашқы деңгейлерінің айырмасы қатты дененің көлеміне тең болады;
   
2. 
   пішіні мен көлемі әр түрлі 2-3 қатты денені таңдапалып, оны жіңішке жіппен байлап, суы бар өлшеуіш цилиндрге салыңдар да, көлемін анықтаңдар. Өлшеу нәтижелерін кестеге жазыңдар.
   
3. 
   өлшеуіш цилиндрге сыймайтын дененің көлемін шүмагі бар ыдыстың көмегімен анықтауға болады. Өлшеу алдында ыдысқа шүмектің жоғары деңгейіне жеткенше су құйылады. Денені ыдыстағы суға батырғанда оның көлеміне тең су асып төгіледі. Төгілген судың көлемін мензуркамен өлшеп, батырылған дененің көлемін анықтайды.
   

Кішкентай денелердің өлшемдерін анықтау.

1. Астаушаға шариктің бірнешеуін салыңдар да, оның екі жағындағы жылжымалы тиекті қозғай отырып, оларды бір-біріне түйістіріңдер (33-сурет). Сызғышпен екі тиектің L ара қашықтығын өлшеп алыңдар. Оны астаушадағы шариктердің N санына бөліп, бір шариктің диаметрін анықтаңдар:

2. Ұсақ денелердің өлшемдерін анықтайтын мұндай тәсіл қатарлау тәсілі деп аталады. Қатарлау тәсілімен жоғарыда аталған басқа да материалдардың өлшемдерін (диаметрлерін) анықтауға болады.

3. Өлшеу мен есептеу нәтижелерін кестеге жазғызу.

1. Бұранда қадамы деп қатар жатқан орам оймасының ара қашықтығын айтады. Бұранда қадамы өте аз шама болуы да мүмкін. Сондықтан оны анықтау үшін де қатарлау тәсілі қолданылады.

2. Бұранданың н/е бұрандашегенің орам оймалары орналасқан бөлігінің L ұзындығын сызғышпен өлшеп алыңдар. Одан кейін оймалардың N орам санын мұқият санап шығыңдар. Бұранда қадамы: d=L/N өрнегімен анықталады.

3. Бұранда қадамын анықтауда (әсіресе, оймасы ішкі жағында болатын гайкалар үшін) бұранда оймасының бедерін қағаз бетіне түсіріп алып өлшеу ұтымды болады. Ол үшін бұранда оймасы орналасқан бетті сия н/е жұмсақ графитпен (қарындашпен) бояп алу керек.

4. Өлшеулер мен есептеулердің нәтижелерін кестеге жазыңдар:

1. 
   Таразыны өлшеуге дайыңдаңдар. Таразының дұрыс теңгеріліп тұрғандығына көз жеткізіңдер;
   
2. 
   Таразыны бұзып алмау үшін өлшенетін денені және кірлерді таразы табақшаларына жайлап қою керек.
   
3. 
   Денені кірлермен теңгеріп болғаннан соң, таразы табақшасындағы кірлердің жалпы массасын есептеңдер.
   

Тәжірибе реті	Өлшенетін дене	Дененің массасы,г	Дененің массасы, кг
1
2
3

Тәжірибе реті	Тығыздығы Анықталатын дене	Дененің Массасы,г	Дененің Көлемі,см3	Тығыздық
				г/см3	Кг/м3
1
2
3

1. 
   Динамометр шкаласын ақ қағазбен бүркеңдер. Қағаздың екі жағы резеңке сақиналардың көмегімен динамометрге бекітіледі;
   
2. 
   Динамометрге массалары 102г, 204 г, 306 г, және т.б. жүктерді іле отырып, 1Н,2Н,3Н, т.с.с. күштерге сәйкес келетін көрсеткіш орнын белгілеңдер;
   
3. 
   Көршілес сызықшалардың арасын өлшеңдер. Олар өзара тең бе? Неліктен? Осы шкалада ньютонның оннон бір үлестерін белгілеңдер;
   
4. 
   Өздерің жасаған шкаланы заводта градуирленген динамометрдің шкаласымен салыстырыңдар;
   
5. 
   Өлшеу дәлдігін бағалаңдар.
   

6. 
   Резеңке жіптердің бір ұшын ілмектеп байлаңдар, екінші жағын қатырма қағазбен бірге штатив қысқышына бекітіңдер (39-сурет). Резеңкелердің ұштары бір жеңгейде болуына көңіл аударыңдар. Ол деңгйді қатырма қағазда белгілеп қойыңдар;
   
7. 
   Ілгектің көмегімен массалары m₁=m, m₂=2m, m₃=3m жүктерді кезекпен бір жіпке іліңдер;
   
8. 
   Резеңкенің созылған кездегі орнын белгілеңдер,
   
9. 
   Денені ілгектің көмегімен екі жіпке қатар іле отырып, тәжірибені қайталаңдар;
   
10. 
    Ауырлық күші мен серпімді деформацияның арасындағы байланысты анықтаңдар. Өлшеу нәтижелерін кестеге жазыңдар. Эксперимент дәлдігі ауқымында Гук заңы орындала ма? Тексеріңдер.
    

Тәж.реті	Резеңкелер саны	Жүктің Массасы,г	Ауырлық Күші, F=mg, Н	Жіптің ұзаруы, мм	Жіптің Ұзаруы, м
1	біреу
2	біреу
3	біреу
4	біреу
5	біреу
6	біреу

1. 
   Дененің өлшенген V_д көлемі мен су тығыздығы бойынша дене ығыстыратын су салмағын табыңдар.
   
2. 
   Денені жіпке байлап, динамометр ілгегіне іліңдер және оған әрекет ететін ауырлық күшінің (дененің ауадағы салмағының) мәнін табыңдар.
   
3. 
   Динамометр ілгегіне ілінген жүкті түгелімен суға батырып, оның су ішіндегі салмағын анықтаңдар және ығыстырушы күштің мінін есептеңдер.
   
4. 
   Ығыстырушы күш ығыстырылған су салмағына тең бе? Тексеріңдер.
   
5. 
   Тәжірибені басқа денемен жасаңдар.
   
6. 
   Тәжірибе нәтижелерін кестеге жазыңдар.
   
7. 
   Бұл тәжірибеде Архимед заңы қандай дәлдікпен орындалатынын бағалаңдар.
   

1. 
   Егер бір жүкті суы бар ыдысқа, екіншісін басқа сұйық құйылған ыдысқа батырса, таразының тепе-теңдігі бұзыла ма? Сұраққа жауап беріңдер.
   
2. 
   Жауаптарыңды тәжірибеде тексеріңдер.
   

1. Динамометр көмегімен денеге әрекет ететін Ғ_а ауырлық күшін өлшеңдер.

2. 
   Мензурканы пайдаланып, дененің көлемін V_д анықтаңдар.
   
3. 
   Денені сұйыққа батырған кезде оған әрекет ететін ығыстырушы күшті есептеңдер:
   

4. 
   Ғ_а ауырлық күші мен Ғ_ы ығыстырушы күшті салыстыру арқылы тапсырмада қойылған сұраққа жауап беріңдер.
   
5. 
   Денені берілген сұйыққа батырып, жауаптарыңды тәжірибе жүзінде тексеріңдер.
   
6. 
   Кестені толтырырыңдар.
   

1. 
   массасы 100г ыстық суды сыртқы ыдыстың ішіне қойылған калориметрдің ішкі ыдысына құйыңдар. Ыстық судың t₁ температурасын өлшеңдер;
   
2. 
   стақанға дәл сондай суық су құйып және оның t₂ температурасын өлшеңдер;
   
3. 
   ыыыстық суы бар ыдысқа абайлап суық су құйыңдар, алынған қоспаны термометрмен араластырып және оның t температурасын өлшеңдер;
   
4. 
   ыстық судың t температураға дейін суығанда берген жылу мөлшерін формуласымен және суық судың осы t температураға дейін жылығанда алған жылу мөлшерін формуласымен есептеңдер.
   

5. 
   ыстық судың берген жылу мөлшерін суық судың алған жылу мөлшерімен салыстырыңдар және тиісті қорытынды жасаңдар;
   
6. 
   тәжірибенің салыстырмалы қателігін мына қатынаспен есептеңдер: , мұндағы Q₁ – ыстық судың берген жылу мөлшері, Q₂ – суық судың алған жылу мөлшері;
   
7. 
   қорытынды жасаңдар.