Дарихожаева Индира кулмагамбетовна кәсіпорынды басқару жүйесінде экономикалық стратегияны қалыптастырудың тиімді жолдары

6 М050600 – Экономика мамандығы бойынша экономика және бизнес магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

Рефераты

Жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде орындалды

Ғылыми жетекші экономика ғылымдарының кандидаты

Г.Е.Талапбаева
Ресми оппонент экономика ғылымдарының

кандидаты, доцент К.Ж.Садвакасова

Диссертацияны қорғау 2012 ж. ____ маусымда ____ сағатта Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде өтеді. 120014. Қызылорда қ., Әйтеке би к-сі, 29А. ( бас оқу ғимараты, Экономика факультеті, № 308 дәрісхана)

Магистрлік диссертациямен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады. (120014. Қызылорда қ., Байсеитова к-сі, 100.)

Стратегиялық басқаруға өтудегі негізгі мақсат жоғары басқарудың көңілін өз мүддесіне аудару және онда болып жатқан үдерістерді реттеу. Қазіргі менеджментте стратегиялық және тактикалық аспектілерін атауға болады. Стратегиялық мәселелерге ұйымның мақсаты, оның негізгі әрекеттік түрлері мен бағыты, одақтастары мен қарсыластарын, өз артықшылықтарын анықтау жатады. Құжаттардың айналу технологиясы, өнімді тұтынушылармен жүргізілетін әрекеттерді тактикалық мәселелерге жатқызуға болады.

Стратегиялық басқарудың нысандарына коммерциялық фирмалар, аймақтар, ел, шағын кәсіпорындар және тағы басқалар жатады. Стратегиялық басқарудың субъектілеріне ұйымдық басқару жатады. Мұнда басқарудың жүйелік субъектілері бар, олар әр деңгейде қызмет етеді. Мысалы, корпоративті стратегия, бизнес стратегиясы (жеке бизнес түрлері), функционалды стратегия (жүзеге асыру стратегиялары).

Стратегиялық менеджменттің негізгі мазмұнын мыналар құрайды: фирма бизнесін белгілеу мен негізгі мақсатын анықтау; фирманың сыртқы ортасын талдау; оның ішкі жағдайын талдау; фирманың шаруашылық аймағы деңгейінде стратегияны таңдау мен дайындау; әртараптандырылған фирманың портфелін талдау; оның ұйымдық құрылымын жобалау; компания стратегиясы мен нәтижелерінің кері әсерін қамтамасыз ету; стратегияны, құралымды және басқаруды жетілдіру.

Ұйымдастыру деңгейінің негізгі түрлері: корпорациялық деңгей; стратегиялық қожалық ету аймағының деңгейі; функционалдық деңгей: төменгі деңгейдегі менеджмент (оперативтік стратегия).

Қазақстан тәуелсіз дамуының 20 жылында айтарлықтай экономикалық өсуге қол жеткізді. Қазақстан Республикасының нарықты экономикасын әлемдік қоғамдастық мойындады. Соңғы бірнеше жылдар ішінде орталық пен аймақтардың өзара қарым-қатынастарында басқарудың тиімді формаларын іздестіруде бірнеше өзгерістер болды. Осылайша кәсіпорынды дамытуды басқарудың міндеттерін шешу, тиімді экономикалық ортаны қалыптастыру мәселесін қарастыруға және кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ететін басқарушылықтың маңызды элементтерінің бірі болып стратегиялық басқару негізделеді.

Стратегияның негізгі мәні – бизнесті қоршаған ортаға бейімдеу. Тек осы жағдайға сәйкес болғанда ғана аман қалып және әрі жақсы дамуына мүмкіндің болады. Стратегияны үдеріс ретінде қарастыруға оның үш белгіленген сатылары дәлел болады: стратегиялық талдау, стратегиялық таңдау, стратегия мен менеджменттің іске асуы.

Стратегиялық талдаудың негізгі мақсаты ақпарат жинау. Бұл талдаудың ішкі және сыртқы екі кезеңі бар. Негізгі мақсаты талдаудың күшті және әлсіз жақтарын анықтау мақсатында ішкі талдау жүргізіледі. Стратегиялық таңдау талдаудың нәтижелерін зерттеуден басталуы керек. Стратегия мен менеджментті іске асыру стратегиялық талдау мен таңдауға қарағанда әлдеқайда қиындау үдеріс.

Ең алдымен, ұзақ мерзiмдi перспективадағы кез келген кәсiпорынның табысты қызметi дұрыс стратегия, бiлiктi басшылық, бағалы қорлар, өткiзу нарықтарының бар болуынан, сонымен бiрге инвестициялық капиталға рұқсаттың мүмкiндiктерiне тәуелдi болады. Қазақстан үшiн ағымдағы мерзiмнiң өзектi мiндетi бұл – объективті факторлардан туындаған күрделі саяси, экономикалық жағдайларда экономикалық дамудың тұрақтылығын қамтамасыз ету.

Стратегиялық басқару теориясында да, күнделікті тәжірибеде де микродеңгей шешуші объект болады. Кәсіпорынды, жеке өндіріс түрін, әрі қоғамның экономикалық бет-бейнесін жасайтын заттай-материалдық құндылықтарды өндіретін салаларды басқару объективті қажеттілік болып табылады. Яғни басқарудың осы деңгейі барлық басқару жүйесінің басты назарында ұстайтын объектісі болуы керек.

Кәсіпорындарды басқару ісі барлық экономикалық байланыстар мен қатынастардың жиынтғын толық қамти алмайды. Өндірісті басқарудың ғылыми сипатында кәсіпорын халық шаруашылығының біртұтас жүйесін құрайтын қоғамдық басқа да өндірістік және тұтынушы ұяшықтарымен бірге қарастырылады.

Айтылған мәселелер аясында кәсіпорынның дамун қамтамасыз ететін стратегиялық басқару механизмдеріне ықпал ететін анағұрлым тиімді іс-шараларды іздеу және негіздеу маңызды бола отырып зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.

Стратегиялық басқару мәселесін зерттеуде шетелдік және отандық ғалымдардың Акофф Р., Ансофф И., Карлофф Б., Кинг У., Клиланд Д., Мескон М., Портер М., Томпсон А. және т.б.; отандық К.Б.Бердалиев, С.Ы.Өмірзақов С.А. Алпысбаев, А.К. Кошанов, С.Д.Ташенова Р.К. Сатова, Э.А. Туркебаев, Л.Ф. Сухова, У.Ж. Шалболова және т.б. ғалымдардың еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Бұл зерттеушілердің зерттеу жұмыстары кәсіпорын стратегиясын зерттеуде, оның экономикалық даму ерекшелігін анықтауда қосқан үлестері зор.

Алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі айқындалады:

- «РЗА» Акционерлік қоғамында инновациялық үрдістерді басқару стратегиясын айқындау;

- кәсіпорынды басқарудағы стратегияның теориялық түсінігі мен мәні нақтыланып негізгі қағидалары анықталды;

- кәсіпорын дамуының стратегиялық басқару әдістемесі қарастырылып, стратегиялық даму деңгейін бағалау критерилері қалыптастырылды;

- Ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеуші кәсіпорындардың ағымдағы жағдайын талдау негізінде олардың даму мүмкіншіліктері анықталды;

- Ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеуші кәсіпорынның қызмет ету ортасын оңтайландыру стратегиясы ұсынылды;

Кәсіпорын қызметін дамытудың инновациялық басқару стратегиясы анықталды.

- стратегиялық басқаруды қалыптасуының негізгі теориялық аспектілері;

- кәсіпорынды басқарудың стратегиясының тұжырымдары мен әдістемесі ұсынылды;

- Ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеуші кәсіпорындарының қазіргі жағдайын бағалау;

- кәсіпорынның ішкі және сыртқы қызмет ету ортасының тиімді басқару стратегиясы зерттелді;

- кәсіпорын қызметін инновациялық тұрғыдан басқару моделі ұсынылды.

Стратегия ең алдымен өндіріс деңгейіндегі ағымды басқарумен жоғары деңгейдің айырмашылығын көрсетеді. Оның көптеген анықтамалары бар. Мысалы: стратегия – дамудың жалпы бағыты, басқарудың жоғары деңгейіндегі шешімдерді талап ететін әлуетті қызмет. Стратегиялық басқару дегеніміз – ол ұйымдардың қоршаған ортамен өзара қатынастарын басқару барысындағы ұйымдардың мақсатын жүзеге асыру миссиясы. Стратегиялық басқару – ол ұйымның өз алдына қойған мақсатына жетудегі шешімдер жиынтығы мен әрекеттері. Стратегия – ол негізгі мақсаттарға қол жеткізудегі басымды мәселелер мен ресурстарды анықтаудағы әрекеттердің бас бағдарламасы. Стратегиялық басқарудың нысандарына коммерциялық фирмалар, аймақтар, ел, шағын кәсіпорындар және тағы басқалар жатады. Стратегиялық басқарудың субъектілеріне ұйымдық басқару жатады. Мұнда басқарудың жүйелік субъектілері бар, олар әр деңгейде қызмет етеді. Мысалы, корпоративті стратегия, бизнес стратегиясы (жеке бизнес түрлері), функционалды стратегия (жүзеге асыру стратегиялары).

Стратегиялық менеджменттің негізгі мазмұнын мыналар құрайды: фирма бизнесін белгілеу мен негізгі мақсатын анықтау; фирманың сыртқы ортасын талдау; оның ішкі жағдайын талдау; фирманың шаруашылық аймағы деңгейінде стратегияны таңдау мен дайындау; әртараптандырылған фирманың портфелін талдау; оның ұйымдық құрылымын жобалау; компания стратегиясы мен нәтижелерінің кері әсерін қамтамасыз ету; стратегияны, құралымды және басқаруды жетілдіру.

Ұйымдастыру деңгейінің негізгі түрлері: корпорациялық деңгей; стратегиялық қожалық ету аймағының деңгейі; функционалдық деңгей: төменгі деңгейдегі менеджмент (оперативтік стратегия).

Біздің көзқарасымыз бойынша, стратегия түпкі мақсаттардан ешқандай мәнге ие болмайды. Егер де мақсат түсініктері болмаса ешқандай стратегия және ешқандай стратегиялық жоспарлау көмектесе алмайды (немесе мақсатты таңдауда – метанияның бар болуы). Мақсаттарға әдетте пікір-талас барысында және болашақ компанияны бүгінгі күн жағдайымен талқылау арқылы қол жеткізуге болады.

SWOT – талдау (күшті және әлсіз жақтары, мүмкіндіктер мен қауіп-қатер) бүгінгі күнмен түсінуге негізделіп жүргізіледі.

Автордың пікірі бойынша, мақсаттарды барлық мүмкін тәсілдермен реттілікпен және тұрақты түрде талқылау қажет. Түсіндірулер, диалогтар, дискуссиялар әртүрлі сөздер тізбегінсіз түсінікті әрі анық тілде жазылуы қажет.

Менеджерлер өздерінің жүктерін ауыртпашылық енгізу қажет деп есептейміз (өз түсініктерін қалған персоналдарға жеткізуі). Шамасы бойынша адам ретінде түсінушілікке келеді және көзге түсетін менеджерлер мақсатын қабылдайды, менеджер ауыртпашылықты басқа қызметкерлермен бөлісуі мүмкін. Менеджер түсінудің сақтаушысы болады және оны мерзім сайын бекітуі қажет.

Бірінші мүмкіндік – «қозғаушы күш» тәсілі, екіншісі –«пәндердің маңыздылығы» тәсілдерін қолдану. «Қосымша құн тізбегі» негізінде талдап, пайдалануға ешкім кедергі жасамайды. Нақты қажеттілікке құрылған барлық тәсілдер комбинациясын қолдануға болады.

Сондықтан біздің көзқарасымыз бойынша, стратегия немесе көптеген басқа факторлар анықтамасына байланыссыз корпоративтік немесе бәсекелестік стратегияны таңдауға әсер ететін жауабын білуге тиіс сұрақтар бар (1-сурет):

Стратегия – ұйымның перспективалық даму бағыттарын, сонымен бірге қоршаған орта өзгерісі жағдайында оның жұмыс жасауының әдістері мен тәсілдерін анықтайтын басқарушылық шешім жүйесі. Басқарудағы стратегиялық тәсілдер оның орындалуын ұзақ мерзімді перспектива бойынша ұйым қызметі мен нарық талаптарының арасындағы сәйкестікті қамтамасыз етуден тұрады.

Ұйым қызметіне әсер ететін факторларды бағалау барысында ұйым жүйе ретінде қарастырылады және кәсіпорынның келесі параметрлері бар:

1. Кәсіпорынның перспективалық дамуы мен нақты жетістікке жету туралы көрсеткіштер: рыноктың ұлғаю географиялық динамикасы; кәсіпорын өніміне сұраныстың қанығу деңгейі; басқа кәсіпорындармен іскерлік байланыс; кәсіпорын өнімінің қоғамдық қолайлылығы; өнімді сату/өткізу көлемі; өнімдерге «тапсырыс портфелінің» жағдайы; жаңа өнімдер ассортименті мен ағымдық ассортименттегі өнімдердің өзара ара қатынасы.

2. 
   Кәсіпорынның ғылыми-техникалық деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер: ескірген өнім түрлерінің деңгейі; өнімдерді жаңарту дәрежесі; өндірістегі техникалық олқылықты сипаттайтын бұйымның үлес салмағы; бұйымның өмірлік циклын қысқарту деңгейі; ҒЗТҚЖ-ды жүзеге асыру барысында техникалық жетістіктің ықтималдылығы; ғылыми-техникалық ресурстар саны; ағымдық өңдеу бағыттары; өнім сапасының деңгейі.
   
3. 
   Кәсіпорын қызметінің қаржылық аспектісін сипаттайтын көрсеткіштер: қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілу деңгейі; шығынды төмендету саясаты; жаңа өнімдер үшін бастапқы шығындар; алынған пайданың тұрақтылығы мен өсуі.
   
4. 
   Өндірістік потенциал көрсеткіштері: өндіріс көлемінің өсу шегіне жету деңгейі; өндірістік қуаттылық (жаңа өнімдердің өндірістік талаптар арасындағы алшақтық дәрежесі) (2 - сурет).
   

1. Нарықты сипаттайтын көрсеткіштер: өнімді тұтынушылар санының өсуі; мемлекеттік тапсырыстың кері қайту (төмендету) ролі; нарық көлемі; саудадағы ынталандыру мен тосқауылдар; өнімді тұтынуда болашақ тұрақсыздық деңгейі; өндіруші монополистер немесе тұтынушылар қызығушылығының алғы шарттары.

2. Сыртқы ортаның ғылыми-техникалық қызығушылығын сипаттайтын көрсеткіштер: өнім сапасының деңгейі; өнімді жаңарту дәрежесі.

3. Сыртқы ортаның қаржылық аспектісін сипаттайтын көрсеткіштер: валюта тенденциясы; инфляция тенденциясы; баға белгілеу тенденциясы.

Аталған көрсеткіштер кәсіпорынның даму стратегиясын салыстырмалы түрде құруда өзара қарым-қатынасы мен даму перспективасының жағдайын экономика-статистикалық бағалауға мүмкіндік береді.

Жүйеден шығу стратегиялық бағыттарды (сәйкес саласы бойынша кәсіпорынның даму жоспары: нарық, ғылыми-техникалық деңгей, қаржы, өндіріс) дайындау болып табылады.

Стратегиялық басқарудың этаптары:

1-этап. Сыртқы ортаны талдау.

2-этап. Ішкі мүмкіндіктерді бағалау.

3-этап. Негізгі стратегия мен стратегиялық баламаларды таңдау.

4-этап. Функционалдық стратегияны таңдау мен бағалау.

Қоршаған ортаны талдау барысында көп вариантты ситуациялар жоспарлау қолданылады және ол мыналардан тұрады: ішкі және сыртқы ортадағы жағдайларды болжау; кәсіпорынның болашақ дамуының әрбір ситуациясы үшін сценарий дайындалған.

Әдетте сценарийдің алдын-ала 3 түрі құрылады: әлдеқайда қолайлы (оптимистік); әлдеқайда қолайсыз (пессимистік); әлдеқайда ықтималды. Ситуациялық жоспарлау процесінде шешімдердің варианттылығы келесі басталған мезеттерге негізделеді: мақсаттың әртүрлі құрылымында; тәуекелділіктің әртүрлі дәрежесінде; ресурстарды бөлу барысында өзгешеліктерін табу; кепілді нәтижелер мен тәуекелділік қатынастарының бірдей еместігі.

Сыртқы ортаны талдау өзінің құрастырулары бойынша өткізіледі (экономикалық, әлеуметтік-саяси, өндірістік және технологиялық орта). Ол үшін кәсіпорын екі жүйеде қарастырылады: 1) «өнім-нарық» жүйесі; 2) кәсіпорынның циклдық даму жүйесі.

«Рза» Акционерлік Қоғамы 17.08.2000 жылы құрылып өзінің қызметін бастады. «Рза» АҚ-ы аудандағы тұрақты жұмыс жасап келе жатқан, қуатты техникалық және өндірістік базасы, жеке темір жол тұйықтары, үлкен дәрежелі инженерлік-техникалық қызметкерлері, көптеген материалдық ресурстары бар ең ірі мекеме.

«Рза» АҚ-ның негізгі саласы – құрылыс-монтаж жұмыстарын атқару болғанымен, қазіргі нарықтық қатынастар талабына сай ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеу, басқа да түрлі кәсіптермен айналысатын көп салалы кәсіпорын.

Жаңа технологиямен және құралдармен жабдықталған өндірістік зертханада сырттан келген және дайын өнімнің сапасына бақылау жүргізіледі. 2007 жылдың 20 сәуірінде «Ұлттық сараптау және сертификаттау орталығы» АҚ-ы Қызылорда филиалының аналитикалық зертханадағы өлшемдер құрамын бағалау туралы куәлігіне ие болған.

Басқа да табыстар 297072 мың теңгеге немесе 13,0 есеге өскен. Жұмысшылар саны 2010 жылмен салыстырғанда 90 адамға немесе 8,1 пайызға, соған сәйкес еңбек ақы қоры 155325,6 мың теңгеге немесе 16,8 пайызға, жұмыскерлердің орташа айлық еңбек ақысы 5580 мың теңге немесе 8,0 пайызға өсіп отыр. Негізгі қорлардың құнында да өсу тенденциясы болғанын байқаймыз себебі 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы негізгі қорлар құны 1418962 мың теңгеге немесе 2,0 есеге, айналым қорларының орташа жылдық құны 806483 мың теңгеге немесе 3,9 есеге өсіп отыр. Таза табыс көлемі 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 322814 мың теңгеге немесе 2,7 есеге өсіп отыр.

Кәсіпорында дебиторлық борыш көлемі есепті жылы 82289 мың теңгеге немесе 3,9 есеге өсіп отыр, ал кредиторлық борыш керсінше 2011жылы 2010 жылға қарағанда 4976 мың теңгеге немесе 28,0 пайызға кеміп отыр.

Қор қайтарымы көрсеткіші 2010 жылмен слыстырғанда 2011 жылы 0,5 теңгеге кемісе, қор сыйымдылығы көрсеткіші есепті жылы 0,16 теңгеге, қормен жарақтандыру көрсеткіші 1094,5 теңгеге, рентабельділік көрсеткіші 4,9 пайызға өсіп отыр.

Қазіргі экономика ғылымының өз қаруында қаржылық көрсеткіштерді болжаудың әр түрлі әдістері мен тәсілдері бар. Кәсіпорынның банкрот болу мүмкіндігінің тұрғысынан қаржылық жағдайды болжаудың 4 негізгі тәсілін қарастырамыз:

1. 
   несие беру қабілеттілігі индексінің есебі;
   
2. 
   формаланған және формаланбаған белгілердің жүйесін қолдану;
   
3. 
   төлем қабілеттілігі көрсеткіштерін болжау;
   
4. 
   қаржылық ағымның құйылуының талдау.
   

Осы модельдердің ішіндегі ең қарапайымы екі факторлы модель болып табылады. Ол негізгі екі көрсеткішке негізделеді. Э. Алтьманның пікірінше, банкроттың ықтималдылығы: кәсіпорынның жалпы жабу коэффициенті КN немесе ағымдағы өтімділік КТА , яғни кәсіпорынның активтерінің өтімділігін сипаттайтын коэффициентке және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын қаржылық тәуекелділік коэффициентіне байланысты болып табылады. Эмперикалық жолмен табылған бұл көрсеткіштер коэффициенттердің салмақтық мағынасына көбейтіліп, нәтижелері белгілі бір тұрақты өлшеммен қосылады, ол да тәжірибе статистикалық тәсілмен табылады. Егер нәтиже Z теріс болса, банкроттық ықтималдылық үлкен емес. Ал егер Z мәні оң болатын болса, ол банкроттық ықтималдылығының жоғары екендігін көрсетеді.

Америка тәжірибесінде мынадай 4 коэффициенттердің салмақтық мәндері қолданылады:

- Жабу немесе ағымдағы өтімділікК mn көрсеткіші үшін: Кn --1,0736;

- Баланстың пассивіндегі заемдық қаражаттың үлес салмағының көрсеткіші үшін: Кз  - +0,0579 ;

- Тұрақты шама --0,3877 .

Бұдан Z есебінің формуласы мынадай болады: