37
тӛлем қабілеттілігін ескермей, Жоғарғы Кеңес пен Үкіметтің шешімі бойынша ӛткен
жылдардағы берілген) байланысты мерзімі ӛткен қарыздарды Қазагроӛнеркәсіп банктің
балансынан Қаржы министрлігінің қармағындақұрылған ауыл шаруашылығын қаржылық
қолдау мемлекеттік қорының байланысына беру шаруашылығын іске асырады.
Екінші кезекте, Қазақстан ӘлемБанкін 1994 жылдың орта кезінде Мемлекеттік
Экспорттық – импорттық банкке (қазіргі Эксимбанк) және әмбебап акционерлік
ӘлемБанкке бӛлу шаралары жүзеге асырады. Сӛйтіп, сол уақыттағы ӘлемБанктің
жарғылық мемлекеттің үлесі – 35% құрады. Бұл бір жағынан, ӘлемБанктегі мемлекеттің
қаржымен мемлекеттік емес акционерлер қаржылығын ӛзара бӛлуге мүмкіндік берсе,
екінші жағынан, ӘлемБанктегі монополияны жоюға мүмкіндік жасады.
Үшінші кезекте, мемлекеттік мамандырылған Халық Банкін әмбебап банкке
түрлендіру шаралары жүргізіледі.
Түрлендіру мынадай үш кезеңді қамтыды:
Бірінші кезеңде (1995 жылдың бірінші жартысын) мемлекеттік емес
акционерлерден акцияларын сатып алу жолымен 100% мемлекеттік меншікті қалпына
келтіру және оның жарғылық капиталын ұлғайту мақсатында мемлекеттен жалға алған
ғимараттың Халық банкінің меншігіне беру, сондай – ақ 01.01.1992 ж. жағдайға
байланысты халық салымдарын индексациялау жүйесін анықтау міндеті белгіленеді.
Екінші кезеңде (1995ж. екінші жартысында және 1996 ж.), Халық банкіне
пластикалық дебеттік және кредиттік карточкаларды енгізу және олардың қолданылы
ауқымын кеңейту міндеті жүктеледі.
Үшінші кезеңде (1997 ж. ішінде), Халық банкісінің алдында Ұлттық банк
белгіленген пруденциалдық нормативтерге сәйкес 01.01.1998 ж. бастап салымдарды
мемлекеттің толық кепілдемесінен ұжымдық сақтандыруға негізделген аралас сақтандыру
жүйесіне ӛтуге дайындық жасап және жекешелендірудің бірінші кезеңін бастау міндеті
тұрды.
Коммерциялық банктер үшін нақты секторды қысқа мерзімді несиелеу тиімсіз
болып табылғандықтан, орта және ұзақ мерзімді несиелеу қызметін ӛз міндетіне алатын
мамандырылған мемлекеттік банктерді құру қажеттігі туды. Ондай банктерді
халықаралық тәжірибеде даму банктері деп атайды, себебі олар үшін басты мақсат пайда
табу емес, яғни экономиканың жекелеген салаларын дамыту болып саналады.
Сонымен, Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын іске асыру
шегінде Экспортты – импорттық банк (ЭксимБанк), Мемлекеттік даму банк және Тұрғын
үй құрылыс банк құрылды. Мамандырылған банктер қатарында халыққа қызмет кӛрсетуге
маманданған Халық жинақ банкі де болды.
Мемлекеттік даму банкі – бұл банк экономиканың маңызды салаларында тиімді
инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асыруға бағытталған
үкіметтің қаржы – несие институты болып табылады.
Экспортты – импорттық банк (Эксимбанк) – бұл Қазақстан үшін дәстүрлі емес,
даму және ғылыми ұйымдардың экспортын қаржыландыру үшін, экспорттық несиелер
мен инвестицияларға сақтандыру және кепілдеме беру үшін Әлем банктен бӛлініп шыққан
банк.
Тҧрғын ҥй қҧрылыс банкі – бұл тұрғын үй құрылысын коммерциялық
құрылысшылар арқылы несиелеуге, халық үшін тұрғын үй жинақ шоттарын
қалыптастыру, ипотекалық несиелеу жүйесін құру мақсатында құрылған банк.
Медетші банк(траст) – бұл Дүниежүзілік банктің ықпалымен «Проблемалық
кәсіпорындар үшін госпиталь» ретінде құрылған банк. Бұл банкті құру туралы жарғыға
сәйкес, ол небәрі 4 жыл мерзімге қызмет етуге уақытша құрылды.
1995 жылдың бірінші жартысында Ұлттық банктің екінші деңгейдегі банктерге
берілетін несиелері несиелік ресурстар аукцион арқылы 3 ай мерзімге дейін берілсе, ал
38
екінші жартысында операциалардың ауыртпалығы мемлекеттік бағалы қағаздардың
қайталама нарығына ӛте бастады. Сӛйтіп, банкаралық несиелер нарығы дами түсті. 1995
жылы қыркүйек айынан бастап ломбарттық несиелеу жүйесі енгізілді. Базалық
ақшалардың ӛсуі қарқынына шек қою мақсатында Ұлттық банк айналысқа ӛзінің қысқа
мерзімді ноталарын шығару арқылы ақша массасын реттеп отырды.
1995 жылы Ұлттық банк қайта қаржыландыру мӛлшерлемесінің нақты мәнін
қалпына келтірді. Инфляция қарқынын тӛмендету арқылы оның мӛлшерлемесін
тӛмендетті. Айталық 1995 жылы қаңтар айындағы инфляцияның қарқыны 8,9% - дан,
қыркүйек айында – 2,4% - ға дейін тӛмендету нәтижесінде қайта қаржыландыру
мӛлшерлемесі: 210%-дан 45 – ға дейін тӛмендеген. Айта берсек, тағы да басқа кӛптеген
жетістіктерге қол жеткізіледі.
1996 – 1998 ж.банктік реформалар – бұл реформалар Ұлттық банктің 1996 – 1998
жылдарға
арналған
Қазақстан
Республикасының
банк
жүйесін
реформалау
бағдарламасына сәйкес жүргізілді.
Банк реформасын жүргізу бағдарламасының басты мақсты – ҚР ұлттық
валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын әрі қарай арттыру және экономиканы
қаржыландыру мүмкіндігін кеңейту үшін екінші деңгейдегі банктердің жүйесін нығайту.
Кӛздеген мақсатқа жетуде Ұлттық банк мынадай міндеттерді шешуге күш
жұмсайды:
ақша – несиелік реттеу әдістері мен құралдарын жетілдіру;
елдің қаржы нарығына Ұлттық банктің араласуы арқылы қолма – қол ақша
айналымында әкімшілік басқаруды күшейту;
валюталық реттеуді дамыту және алтын валюта резервін басқару;
банктік қадағалау жүйесін және банк қызметін реттеу принциптерін түбірімен
ӛзгерту;
бухгалтерлік есепті және банк жүйесін реформалауды аяқтау;
Ұлттық банктің құрылымын жетілдіріп, кадр және техникалық әл – ауқатын
нығайту;
екінші деңгейдегі банк жүйесін сауықтандыру;
тӛлем жүйесін дамыту;
елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалауының құқықтық
қамтамасыз етілуін жетілдіру.
Республикамызда тәжірибелерден берілген директивті несиелердің уақытында
қайтарылмаған, яғни олардың 24% - дан астамы ғана қайтқандығы белгілі. Соның
салдарынан Ұлттық банк ондай несиелерді беруді тоқтатуға мәжбүр болды. Осындай
жағдайдаларға байланысты Ұлттық банк 1996 – 1998 жж. орталықтандырылған несиелерді
тек қана банктердің қысқа мерзімді қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін несиелік
аукциондар, банкаралық нарық, ломбардтық несиелеу, «репо» операциялары, вексельдерді
қайта есепке алу арқылы беріп отырды.
Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі арасындағы бюджетті несиелеуге байланысты
жаңа қатынастың қалыптасуына сәйкес, 1998 жылдан бастап, Қаржы министрлігі бюджет
тапшылығын ӛз күшімен несиелеуге міндеттеме алғандықтан, Ұлттық банк оған тікелей
несие беруін тоқтатты.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкноталарын шығаруда меншікті ӛндірісті
іске қосу республикамыздың қолма – қол ақшамен байланысты жағдайды түбірімен
ӛзгерістерге әкелді.
Ұлттық валютаның тұрақтылығын сақтап отыру мақсатында Ұлттық банк шетелдік
тәжірибелерді ескере отырып, теңгенің жүйелі валюталық айырбас бағамы саясатын
жүргізіп отырды. Алтын – валюта резервін басқаруда Ұлттық банк мынадай екі портфелді
