33
6.Дәрістер кешені
1 бӛлім. Ақша, несие, банктер туралы негізгі тҥсініктер
1.1. тақырып. Ақшаның мәні және оның атқаратын қызметтері
1. Ақша түсінігі және оның пайда болуының қажеттілігі. Ақша жалпылама құн
эквиваленті ретінде.
2. Ақша айналыс құралы ретінде. Ақша айналыс Заңы.
3. Ақшаның қызметтері
4. Алтынның демонетизациялану процесі. Қазіргі таңдағы алтынның ролі.
Ақшаның пайда болуы, жаратылысжәне мәні туралы ортақ пікір жоқ. Бірақ та ақшаны
анықтаудың кӛп түрін шартты турде екі тұжырымдамаға бӛлуге болады: рационалистік
және эволюциялық.
Экономикалық категория ретіндегі ақшаның мәні олардың қызметтерінде кӛрініс
табады, олар ішкі ақшаның негізін және құрамын сипаттайды. Ақша қызметінің
әрқайсысы таурлардың айналымы процесінен шығатын әлеуметтік-экономикалық
қатнастардың бір жағын қарастырады.
Ақшаның алғашқы және негізгі қызметі болып. Барлық тауарлар құнының ӛлшемі
қызметі болып табылады, ол тауарлардың балама айырбасын қамтамасыз етеді. Бірақ та
тауарларды салыстармалы ететін ақша емес, тауарды ӛндіруге кеткен қоғамдық қажетті
адам еңбегң саналады. Ақша мен тауар салыстыру ушін біртекті базаны иеленуіне
байланысты, барлық тауарлар ӛзара салыстырмалы болады.Ақшалар құн ӛлшемі
қызметінде идеалды оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни тауардың құнын ӛлшеу
ақшаға айырбастағанға дейін орындалады.
Баға –тауар құнының ақшалай кӛрінісі болып табылады. Ол тауарды ӛндіру мен
ӛткізуді кететін қоғамдық қажеті еңбек шығындарымен анықтайды, яғни баға бұл
тауардың қоғамдық танылған құны болып табылады.
Ақша түсінігі және оның пайда болуының қажеттілігі. Ақша жалпылама құн
эквиваленті ретінде. Ақша формалары. Ақшаның атқаратын қызметтері және олардың
ерекшеліктері. Ақша құн ӛлшемі ретінде және баға масштабы. Баға – құнның ақшалай
кӛрінісі. Құн заңы және оның жүзеге асуы.
Ақша айналыс құралы ретінде. Ақша айналыс Заңы. Шаруашылық айналымының
ақшаға деген қажеттілігін бағалау. Тӛлемдер айналымы және оны ұйымдастырудың
негізгі заңдылықтары. Ақша қор жинау және қазына жасау құралы ретінде. Қоғамдағы қор
және қазына жасаудың негізгі формалары және олардың перспективалары.
Ақшаның дүниежүзілік қызметі. Әлемдік ақшаның құрылымдық формаларының
эволюциясы.
Әлемдік ақшаның құн ӛлшемі, айырбас құралы және жалпы байлықтың қоғамдық
заттануы ретіндегі атқаратын қызметтері. Ұлттық валютаны және халықаралық есептесу
бірліктерін әлемдік ақшалар ретінде қолдану. Алтынның демонетизациялану процесі.
Қазіргі таңдағы алтынның ролі.
Ӛзіндік бақылау сҧрақтары:
1. Ақшаның формалары?
2. Ақшаның аткаратын қызметтері қандай және олардың ерекшеліктері?
3. Баға құнның ақшалай кӛрінісі?
4. Тӛлемдер айналымына түсінік беріңіз?
5. Әлемдік ақшаның құрылымдық формалары?
Ҧсынылған әдебиеттер тізімінен: 1,2,7,9
34
1.2. тақырып. Ақша айналымы, ақша айналысы және ақша жҥйесі
1. Ақша айналымы және ақша айналысы туралы түсінік.
2. Қолма-қол және қолма-қолсыз ақша айналысы.
3. Ақша айналысы заңы. Ақша жүйесі, оның элементтері мен негізгі типтері.
Қолма-қолсыз есеп айырысу формалары.
4. Инфляция. Инфляцияның түрлері және оның пайда болу себептері.
Ақша айналысы ұдайы ӛндірістік процестің әр түрлі жақтарын бейнелейтін ӛте
күрделі жүйе.
Тауарлық немесе тауарлық емес фирмада болатын ӛндірістік және тұтынуға арналған
ӛндірілген ӛнімдер мен кӛрсетілген қызметтер ақша арқылы сатылады. Ақшаның
кӛмегімен табыс, оның ішінде қосымша ӛнімнің құны қалыптасады әрі бӛлінеді.
Кәсіпорыдардың, ұйымдардың арасында, олар мен халықтың арасында, жекеленген
азаматтардың арасында тауарлар мен қызметтерді ӛткізу себебі бойынша орын алатын
ақшалай есеп айырысулар ақша айналымының кӛп бӛлігін құрайды.
Алайда, ақша айналымы тауар айналымының ақшалай жағын ғана білдіреді. Ақшалай
айналымның жиынтық кӛлемі кәсіпорындардың, ұймдардың және халықтың ӛткізген
тауарлары мен қызмет бағаларының сомасынан әрдайым кӛп жоғары болады.
Ақша айналымының бңршама бӛлігі мемлекеттік бюджеттің табысын пайлалану
сатысында, яғни әлеуметтік қажеттіліктерді, экономиканы, мемлекетті, капиталдық
шығындарды және т.б. қаржыландыруда жузеге асады. Ақша айналымының бір бӛлігіне
банктің кредиттік ресурстарын жқмылдыру және оларды орналастыру жатса, тағы бір
бӛлігіне сақтандыру бойынша тӛлем, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы және т.б.
тӛлемдері жатады. Ақша айналымының жалпы кӛлеміне халықтың тұрғын үй,
коммуналдық қызмет және кәсіпкерлердің тұрмыстық қызметі,кӛлік және басқа да
осындай қызмет түрлері үшін тӛлейтін тӛлемдермен байланысты айналымда кіреді.
Осылайша, бүкіл ақша айналымы қолма –қол ақша айналымына және қолма- қол
ақшасыз айналымына бӛлінеді, сондай –ақ, ол тӛменде келтірілген ретінде де бӛлінеді
-тауарлық сипаттағы, яғни ӛнімдері ӛндіру ӛткізу процесін бейнелейтін ақша
айналымы;
-еңбкақы тӛлеумен сақтандыру тӛлемдерін тӛлеумен, коммуналдық қызмет
тӛлемдерін тӛлеу, халықтық, кӛліктік, тұрмыстық және тағы басқатӛлемдермен
байланысты орын алатын тауарлық емес сипаттағы ақша айналымы.Сонымен ақша
айналымы тӛлем құралы және айналыс ӛқралы қызметінде тӛлемдердің ақша арқылы
жкзеге асатын процесінде қалыптасатын кәсіпорыдардың, шаруашылық, мемлекеттік,
жеке және кооперативтік ұйымдардың, қаржы және кредит мекемелерінің, халықтың
қаражаттар жиынтыгын білдіреді.
Ақша айналымы мынадай принциптердің негізінде ұйымдастырылады:
-барлық ұйымдар мен мекемелер, шаруашылық органдары ӛз ақшаларын банктерде
сақтау керек;
- шаруашылық органдарының арасындағы ақшалай есеп айырысу, әдетте, қолма- қол
ақшасыз аударымдар мен ӛзара талаптарды есепке алу жолымен жүзеге асырылады;
-есеп айырысу құжаттары тек банктер мен байланыс рогындары арқылы ӛтетін
тӛлемдер үшін пайдаланылады әрі олар айналыстың кредит құралы бола алмайды;
-тӛлемдер тек тӛлеушінің келісімімен ғана жүзеге асырылады.
Ақша айналымы және ақша айналысы туралы түсінік. Қызмет етуші ақшаның
формалары: толық құнды, толық құнсыз – қағаз және несиелік ақшалар. Қолма-қол және
қолма-қолсыз ақша айналысы. Ақшалай және тӛлем құралдарының түрлері. Ақша
айналысының эволюциясы. Металл ақшалар айналысы. Несиелік айналыс құралдары.
Қағаз ақшалар айналысы. Электронды тӛлем құралдары. Ақша базасы, ақша массасы және
ақша агрегаттары. Ақша айналысы заңы. Ақша жүйесі, оның элементтері мен негізгі
