65
сияқты түйе шаруашылығында буаз аналық түйлерді күтіп-бағу шығындары болашақ
жылдың шығындарына көшіріледі.
3. Мал шаруашылығында алғашқы, талдамалық және жиынтық есепті
ұйымдастыру
Мал шаруашылығы саласындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыру үшін әртүрлі
алғашқы құжаттар қолданылады. Соның ішінде материалдар шығыны, еңбек ақы шығыны,
негізгі құралдарды пайдалану, алынған өнімді кірістеу бойынша және т.б. мақсаттағы
алғашқы құжаттар.
Мал шаруашылығында материалдық шығындарға негізінен мал азығы жатады.
Сондықтан бөлімшелердегі азық шығынының алғашқы есебі «Азық шығынының
ведомостісінде» жүргізіледі. Бұл ведомості кешенді жинақтаушы құжат болып саналады,
оның негізінде қоймаданы немесе сақтау орындарынан азық жөнелтіледі және олар тиісті
есеп объектілері бойынша шығысқа апарылады. Бөлімшелер бойынша азық шығынының
жиынтық есебі «Азық шығыны есебінің журналы» негізінде жүргізіледі. Онда әрбір мал түрі
немесе тобы бойынга арнайы бет бөлініп беріледі және әрбір азық түрі бойынша физикалық
салмағы, азық бірілігіне ауыстырылған шартты көлемі, сонымен бірге азық-күнінің саны
көрсетіледі. Журналдың қорытынды сомаларының негізінде «Азық шығынының жиынтық
ведомостісі» дайындалады.
Мал шаруашылыығнда басқа да материалдық құндылықтардың (биопрепараттар, дәрі-
дәрмектер, дезинфекциялық құралдар) шығысына шектеп алу карталары, ішкі жүкқағаздары
және басқа да шығыс құжаттары толтырылады.
Еңбек ақы шығындары есебін жүргізу үшін негізгі құжат ретінде «Еңбек ақыны
есептеу ведомостісі» қолданылады. Мал шаруашылығында жұмысшыларға еңбек ақыны
есептеу көпшілік жағдайда алынған өнімге (сүт, тірі салмақ өсімі, төл, жүн және т.б.)
байланысты есептеледі. Сондықтан жұмысшыларға еңбек ақыны есептеу кезінде өнім
шығымын есепке алып отыратын «Сауылған сүт есебінің журналы», «Төлдерді қабылдау
актісі», «Малдарды өлшеу ведомостісі», «Малды топтан топқа ауыстыру актісі» және
тағы басқа да алғашқы құжаттар негізге алынады. Осы құжаттардың негізінде мал
шаруашылығындағы жұмысшыларға еңбек ақы ұйымда белгіленген еңбек бағалары
бойынша есептелінеді.
Мал шаруашылығындағы орындалған жұмыс уақытына қарай еңбек ақы «Жұмыс
уақыты есебінің тәбілі» негізінде есептелінеді.
Мал шаруашылығында негізгі құралдардың пайдалануы бойынша шығындар есебі
«Негізгі құралдар мен материалдық емес активтерге амортизацияны есептеу ведомостісі»
бойынша жүргізіледі.
Мал шаруашылығынан алынған өнімдерді кірістеуге байланысты әртүрлі алғашқы
есеп құжаттары қолданылады. Солардың ішінде: мал шаруашылығы өнімдерін кірістеу және
тірі салмақ өсімі мен төлдерді қабылдау құжаттары деп бөлуге болады.
Алғашқы құжаттардың бірінші тобына: «Сауылған сүт есебінің журналы» - сауылған
сүтті қабылдау үшін арналған; «Жүн қырқу және қабылдау актісі» - жүнді кірістеу үшін
арналған; «Ауыл шаруашылығы өнімдерін кірістеу күнделігі» - алынған жұмыртқа немесе
мал шаруашылығынан алынған басқа да өнімдерді кірістеу үшін арналған құжаттар жатады.
Алғашқы құжаттардың екінші тобына: «Төлдерді қабалыдау актісі» - төлді қабылдау үшін;
«Малдарды өлшеу ведомостісі» - малдардың салмағын өлшеу үшін арналған алғашқы және
басқа да құжат үлгілері жатады.
Мал шаруашылығы өндірісіне жұмсалынған шығындар және алынған өнімдер
бойынша алғашқы құжаттардың және есеп тіркемелерінің негізінде «Мал шаруашылығы
бойынша өндірістік есеп» дайындалады.
Бұл өндірістік есептің бірінші бөлімінде тиісті мал топтары немесе түрлеріне қарай
мал басының орташа саны, адам-сағат өлшемімен еңбек шығыны, азық-күнінің саны, азық
шығыны (центнермен, азық бірлігімен) және 8110/2 «Мал шаруашылығы» шотының дебеті
66
4. Мал шаруашылығынан алынған өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
Мал шаруашылығында калькуляциялау объектілері болып негізгі өнімдердің ішінде:
сүт, жүн, төл, тірі салмақ өсімі, жалпы тірі салмақ саналады. Сонымен қатар мал
шаруашылығының көптеген саласында негізгі өніммен қатар ілеспе өнімдер де алынады,
мысалы сүт бағытындағы ірі қара мал шаруашылығынан сүт және төл, қой шаруашылығынан
жүн, төл, тірі салмақ өсімі, құс шаруашылығынан жұмыртқа және ет. Сондықтан шығындар
есебінің объектісі мен калькуляциялау объектілері бір-біріне сәйкес келмеуіне байланысты
шығындарды негізгі және ілеспе өнімдер арасында дұрыс бөлудің маңыздылығы өте жоғары
болып табылады. Сонмыен қатар, мал шаруашылығында жанама өнімдер де алынады.
Мал шаруашылығында жанама өнімдерге қи, түлеген жүн, өлі туылған төлдің терісі
және т.б. Негізінде мал шаруашылығынан алынған жанама өнімдердің өзіндік құны
калькуляциялауға жатқызылмайды. Негізгі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау кезінде
олар мүмкін сатылу бағалары бойынша жалпы шығындардың сомасынан шегеріліп
тасталынады.
Мал шаруашылығы саласының түрлері бойынша өндірістен алынатын өнімдердің
өзіндік құндарын калькуляциялау тәртіптерін рет-ретімен қарастырайық.
Сүт бағытындағы ірі қара шаруашылығы. Сүт бағытындағы ірі қара мал
шаруашылығы бойынша негізгі табыннан алынатын өнімнің өзіндік құнын есептеу объектісі
– сүт пен төл; бордақылауға қойылған барлық жастағы мал мен ірі қара мал бойынша – тірі
салмақ өсімі және жалпы тірілей салмақ болып табылады. Түленген жүн, өлі туылған
бұзаудың терісі мүмкін сатылау бағалары бойынша бағаланады.
Сүт пен төлдің өзіндік құнын анықтау үшін негізгі табын бойынша есепке алынған
шығындардың жалпы сомасынан қидың және басқа да жанама өнімнің құны мүмкін сатылу
бағасы бойынша шегеріліп тасталады. Шығындардың қалған сомасы сүт пен төлдің (өлі
туған бұхауларды есептемегенде) арасында былайша бөлінеді: (сүтке – 90 пайыз; төлге – 10
пайыз).
Ірі қара мал шаруашылығы бойынша 1 ц сүт пен 1 бас төлдің өзіндік есептеу тәсілін
төмендегі 6-кесте арқылы көрсетіп отырмыз.
6 кесте - 1 ц сүт пен 1 бас төлдің өзіндік есептеу тәсілі
№
Көрсеткіштер
Көлемі
Сомасы,
теңге,
тиын
1
Малды жыл бойы күтіп-бағуға жұмсалынған шығындар
(орта есеппен 600 бас)
2 406 670
2
Жыл бойы алынған сүт (центнер)
12200
-
3
Алынған төл (бас)
450
-
4
Алынған жанама өнім:
- көң, тонна
Жанама өнімнің жалпы құны
1100
43320
43320
5
Негізгі өнімге жатқызылатын шығын сомасы
(2406670-43320)
-
2 363 350
6
Шығынның жалпы сомасының өнім түрлеріне апарылуы:
- сүтке 90%; (2363350 х 90%)
- төлген 10 %; (2363350 х 10%)
-
-
2 127 015
236 335
7
Алынған өнімнің өзіндік құны:
- 1 ц сүт (2 127 015:12200 ц)
- 1 бас төл (236 335:450 бас)
174-35
525-84
Достарыңызбен бөлісу: |
