Педагог мамандьіғьіна кіріспе

Өзін-өзі дамьггу - езіндік тұлғасын көрсететін индивидтің мақсатқа 
бағытталған, саналы түрде және өз бетімен бақыланатын процесс. Өзін-
өзі дамытуға даярлық - интегративті түлғалық білім беру болып 
табылады және мотивациялық-құнды, эмоционалды-ерікті және 
мазмүнды-операцңялық компоненттерден тұрады. Бүл компоненттер 
өзін-өзі дамыту іс-әрекетіне негізделген қүндылық дәрежесі мен 
түлғаның өзін-өзі реттей білу деңгейін көрсетеді. «Түлғаның өзін-өзі 
дамытудың» психологиялық мәнін карастыру өзін-өзі дамыту процесін 
өзіндік дамыту екендігін дәлелдейді. Мүндағы езіндік дамыту деп 
отырғанымыз ішкі басқару жүйесінен сыртқы бақылауға ету, ал, кез 
келген басқару субъектінің езі туралы ақпарат, түсінікгі талап 
ететіндіктен, түлға ғылыми-педагогикалык әдебиеттерді оқу 
проблемасымен шүғылданады. Осыған орай, езін-езі дамыту - үздіксіз 
процесс болып табылады. 
Ең алдымен, біздің анықтағанымыз, «түлғалық» және «кәсіби» езін-
езі дамыту деген екі үғым біздің жағдайымызда тығыз байланысқан. 
Озін-езі жетілдіруге байланысты қажеттіліктен шын іс-әрекетке ету осы 
іс-әрекетгің мақсаты мен міндетін қалыптастыру жолдары, құралдар 
мен әдістерді анықтайды. Бұл әртүрлі формада жүзеге аса алады және 
тұлғаның жас ерекшелік деңгейіне байланысты таңдалады. Әлеуметтік 
қарым-қатьгааста адам пісіп-жетілген сайын езін-өзі дамытуға қабілетгі 
болып келеді. Жоғары оқу орны оқьпушыларына қойылатын кәсіби 
міндеттер мен талаптардың есуі езін-езі жетілдірудің қажеттілігін 
мойьшдайды. Бұл кәсіби дамудың жеке бағдарламасы, тұлғалық 
сапаларды түзету, жаңа білімдер мен дағдыларды жетілдіру болуы 
мүмкін. Озін-езі дамыту техникасының үш негізгі элементтері бар: 1) 
үйымдастьфу-басқару түрлері; 2) ақыл-ойының дамуы; 3) 
психологиялық жағдайын ез бетімен ретгеу. 
Оқытуда түлғалық таянуға сүйенетін оқытушыға тиесілі, езін-езі 
дамьггуына бағыттылық, езін-езі таныта алу, рефлексия, оқытудың жеке 
технологиясын пайдалану қажеттілігін қанағатгандыру. Олардьщ кәсіби 
кезқарас ядросы педагогикалық ойлаудьщ түлғаға бағытталған ерекше 
стилі болып табылады. Өйткені, оқьпушының оқытуға қарым-
қатьгаасының мазмүндық-процессуалдық аспектісінен (не меңгерді, не 
істеді, қалай ойлайды) қүндылық-мазмұндыққа (студенттің түлғалық 
және кәсіби езін-өзі дамыгуындағы оқу танымының орны мен ролі) 
«ауысуы» байқалады. 
Ал, кәсібилікке ие болудьщ маңызды шарттары: 
•мамандыққа жеке қарым-қатынас; 
•езінің жеке шектеулері мен кәсіби іс-әрекеттің ресурстарын 
түсіну; 
•жалпы жеке өмір тәжірибесі; 
87 

• іоәрекет күралдарын жеке көре білу ерекшеліктері; 
• проблемалық жағдайлар, көсіби іс-әрекеттің міндеттері мен 
әдістері; 
• кәсіби ойлаудың әдіснамалық нормалары. 
Кәсіби шыңдалуға әсер ететін факторлар: 
1) жеке ерекшеліктері мен дами берсем деген тілегі, қажетгілігі; 
2) кәсіби іс-әрекетті жүргізу мерзімі, өтілі; 
Ғылымда қазіргі кезде кәсіпқойдың өмір жолы кезеңдер мен 
фазаларға бөдінбейді. Дегенмен, А.К.Климовтың пікірінше, маман 
өзінің кәсіби өсуінде мынадай кезеңдерден өтеді: 
• Оптант. Мамандық таңдау кезеңі. 
•Адепт. Бүл арнайы оқу орныңда: жоғары оқу орындарында, 
училищелерде оқитын адам. 
•Адаптант. Жаңа маманның жүмысқа үйренуі. 3-5 жылға созылады. 
• Интернал. Тәжірибелі жүмысшы, берілген еңбек әрекетінде өз 
бетімен және сәтті кәсіби негізгі функцияларын жүзеге асыра алады. 
•Мастер. Қандай да бір арнайы қасиеттері, қабілеттері, білімдері 
бар өзіндік жеке, қайталанбайтьш іс-әрекетстилі бар адам. Ол өзін 
ешкімге бергісіз маманмын деп есептейді. 
•Авторитет. Өз ісінің шебері, өз ортасында және шетте де кең 
белгілі адам. Ол кәсіби-өндірістік міндетгерін үлкен тәжірибесі, 
біліктілігі, өзін ісін үйымдастыра білу, көмекшелері арқасында сәтті 
шеше біледі. 
•Наставник. Өз ісінің беделді шебері, ізбасарлары, ауызбіршілікті 
адамдары, шәкірттері бар. Ол өз ісін жас шәкірттеріне береді және 
олардың өсуін бақылайдьі. 
Осы жоғарыда айтылған кезеңдерді былай тұжырымдауға болады: 
1) жоғары оқу орнына дейінгі кезең; 
2) жоғары оқу орнындағы кезең; 
3) жоғары оқу орны аяқталғаннан кейінгі кезең; 
3-кезеңде маманның кәсіби шыңдалуы жүреді және оның 
динамикасын бьшай көрсетуге болады: 
• мамандыққа бейімделу; 
• индивидуализация: 
•интеграция - әрбір маманның жаңалық дәрежесі. 
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жьш 
сайынғы Қазақстан халқына Жолдауын және «Қазақстан 
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға 
арналған мемлекеттік бағдарламасьга» оқи отырьш, <окаңа 
формациядағы ұстаз оның кәсіби мәдениеті» деген ой-толғауға 
төмендегідей қорытынды жасауға болады: біріншіден, бүгінгі қоғам 
88 

ұстазы ез ісінің асқан шебері, кәсіби сауаты жоғары, өз мамандығынын 
білгірі болуы шарт. Ұстаз теориялық білімнің білгірі болып қана 
коймауы керек, ол теориялық білімін күнделікті өмірмен байланыстыра 
білуі шарт. Окушы - шәкірттеріне жалаң білім берумен шектелмей, 
қоғамда болып жатқан өзгерістерге де бейімдеп отыру керек. Бүл 
орайда, мүғалімге артылар жүк еселене түседі. Өйткені, мүғалім 
ауылдық зиялы қауым өкілі болып есептеледі. 
Екіншіден, үстаз - патриот. Бүл ретте Қазақстандықтардың 
патриотизм сезімі мен еңбексүйгіштік, шыншылдық, адалдык сияқты 
тағы басқа да адамгершілік өлшемдерін тәрбиелеудің маңызды әрі 
жауапкершілікті іс екенін айту керек. Отансүйгіштік, туған өлке 
тарихын терең оқып үйрену, ана тіліне деген кұрметті оқушы бойына 
сіңіру - ұстаз парызы. 
Ұстаз - едіскер. Дәстүрлі педагог білімді оқушыларға өңделген, 
игеруге дайын күйінде берсе, әдіскер үстаз жаңа білімді қабьшдауға 
байланысты оқушының оқу ісіне білім алу ортасын қалыптастыруы, 
шәкіртке білім алу мәселесін шешеуге көмек көрсетуі тиіс. Дәстүрлі 
оқытуда окушының білімді игеру көлемі, білігі, дағдысы бағаланса, 
жаңа бағытта оқытуда - оқушьшардың игерген біліктілігі мен өмірлік 
дағдьшары бағаланады. 
Сондықтан әдіскер үстаз - бұл пәндік білімнің жүйесін, ғьшыми 
білімнің әр саласы бойынша білік пен дағдыны игеріп қана қоймай, 
сонымен бірге оқыту технологиясының жүйесін, окушылардың оқу 
кызметінің біліктілік пен өмірлік дағдыларды игеруіне бағытталған 
құралдары мен әдістерін игерген білікті маман. 
Үстаз - менеджер. Оқушыларды XXI ғасырда өмір сүруге үйрету, 
ягни үжымдық жобаларды жүзеге асыру ауқымында жеке 
жауапкершілікті күшейтумен үндесетін өзіндік қабілеттерді дамьггуды 
талап етеді. Оқыгу барысында алынатын білімді терең меңгеруге, оны 
белсенді қолдануға айрықша назар аударылуы тиіс. Мұндай жағдайда 
білім. мазмұны адамзат жинақталған білім мен тәжірибенің 
жетістіктерінен көз жазбай коғамдағы өзгерістерне де үнемі бейімделіп 
отыруы қажет. 
Еңбек етуге үйренуі үшін тандаған мамандығы жайлы білімін 
жетілдіруі қажет, ал оны ары қарай тереңдете айтар болсақ, күтпеген, 
кездейсоқ жағдаяттардан жол тауып шығуға мүмкіндік беретін қажеттті 
біліктілікті меңгеру керек. 
Үстаз - үйымдастьфушы. Әрбір жаңалық пен өзгерістің бастауында 
ұстаздар қауымы жүретіні анық. Олар тек жүріп қана қоймайды, барлық 
істерде үйымдастырушы, жетекші, орындаушы, атқарушы қызметтерін 
де қоса жүргізеді. Мерекелік шараларды өткізу мен үйымдастыруда 
89