Педагог мамандьіғьіна кіріспе

Қазіргі білім технологиясында жеке тұлға ретінде мұғалімнің орны 
ерекше. «... Жеке тұлға » : 
- адамның психикалық, рухани мәні, ол әр түрлі жинақталған 
қасиеттер жүйесіне тән; 
- адамның әлеуметтік маңызды қасиеттерінің жиынтығы; 
- айналадағы коршаған әлемді және онда өзін-өзі жете түсінуі; 
- шығармашылық мүмкіндігі мен кэбілеттерінің жиынтьгғы. 
Қазіргі уақытта педагогика ғылымының бір ерекшелігі -
баланьщ түлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын 
шығаруға үмтылуы. 
А.СМакаренко езінің педагогикалық тәжірибесінде жеке тұлғаның 
дамуын дұрыс қатынасты құру арқылы аныктадьі. «Біздің алдымызда 
әрқашан да екі объект - жеке адам және қогам». Қарым-қатынас 
педагогикалық жұмыстың нағыз объектісін күрайтьіндықтан, барлық 
уақытта қарым-қатынаста боламыз. Қарым-қатынастан түлғаны бөліп 
тастау мүмкін емес. Сондықтан түлғаның дамуын қарым-қатынастың 
дамуымен елестетуге болады. 
Грузин педагогі Ш.А.Амонашвили ұстазға тән мінез-қүлық 
сапасының төрт деңгейін көрсетеді: 
1. ¥стаз балаларды алаламай, бәрін бірдей жақсы көру керек. 
2. Өз ісіне сенімді болу, қиындықты жеңудің әдістемелік тиімді 
жолдарьш іздестіре білуі керек. 
3. Оқушыға оның көңіліне, ойына, санасына пайдалы үғымды беріп, 
жарқын болашаққа жол сілтеу, қалыптастыру.  ¥лы ағартушы 
Ы.Алтынсариннің: «Маған жақсы мүғалім бәрінен де қымбат, өйткені 
жақсы мүғалім - мектепгің жүрегі» - деген болатьга. 
4. Ағартушы педагог Ы.Алтынсарин мүғалім мен оқушыньщ 
арасындағы дүрыс қарым-қатынастың болуына ерекше көңіл бөледі. 
«Мүғалім балалармен қарым-қатынаста болады: егер олар бір 
нәрсені түсінбесе, онда мүғалім шәкірттерді кінәламай, олардың 
санасына қондыра алмағаны үшін өзін-өзі кінәлауы тиіс. Мүғалім 
балалармен сөйлескенде ашуланбай, сабырлықпен сөйлесе білуі керек». 
Баланьщ бойына білім нәрін себетін басты тұлға - ұстаз. Яғни, жас 
ұрпақты оқытуда тиімді жағдайлар жасау көбіне мүғалімге тікелей 
байланысты. Сондықтан үстаз ізденіс үстінде, оқытудың жаңа 
жолдарын енгізуді көздегені дүрыс болады. Педагогикалық қызметтің 
қалыптасуында қарым-қатынас түрлері ерекше орын алады, олардың 
бірі - шабыттандьфушы және шығармашьшық. 
Шабытгандырушы стиль көбіне интуитивтік және этико-
интуитивтік мұғалімдерге тән. Бүл стильдегі сабақ беретін 
мүғалімдер оқушылардың әлеуметтік күш-қуатын пайдалануға 
үмтылады және олардың болашақтағы қабілетін ашуға тырысады. 
78 

Мүғалім сабактың корытындысына емес, материалды түсіндіруте 
және балалардың пәнге деген тұракты кызығуына назар аударады. 
Жағымды жактары: мүғалімнің сыныптың көңіл-күйін сезе білуі, 
оқушылардың жан-дүниесін түсінуді, олармен тең қарым-қатынас 
қүра білуі. Мүндай мүғалімдердің негізгі ерекшелігі ез пөнін жетік 
меңгеруі, әдістемелік әдіс-тәсілдерге байлығы, сөйлеу әрекеттерінің 
күштілігі болып келеді. Шығармашылық стиль бойынша мүғалім өз 
бегімен әдіс-тәсілдерді іздеумен ерекшеленеді. Мүғалімнің кәсібилігін 
аныктайтын өлшемдердің арасында ең басты орында сөзсіз, ұстаздық 
қызметтің қорыгындысы - оқушылардың тәрбиелілігі мен дүниеге 
көзқарас деңгейі. Себебі, олар оқушылардың алған бішмімен 
кешендесіп, өмірде бағыт-бағдар алуға көмектеседі. Осы дәрежеге 
окушыларды шебер мұғалім жетектейді, ал оның жеке басына қандай 
қасиеттер тән? 
Руханилық қазақтардың қасиетін - мейрімділікті, адамгершілікті 
және жанқиярлыкты біріктірсе, халықтык қауымдықты, дәстүрлікті 
және ашық жарқындыкты, мемлекеттік, отансүйгішгік пен күшгі 
мемлекеттік биліктің қажеттілігін мойындауды білдіреді. Міне, бүл 
тәрбие мен білім берудің дүниетанымдық негізі болулары тиіс. 
Ұстаз, біріншіден, халқымызға тән жастарымыздьщ да бойында бар 
адамгершілік сипаттағы дүниетанымына, өз мәдениетіне, әдет-ғұрып, 
салт-саналарына арқа сүйейтіндігіне және ашық жарқьіндығы мен 
бауырмалдығына ерекше назар аударғаны жөн. Еюншіден, өзі 
оқыгатын пәнді терең меңгеруге міндетті. Ол ақпараттарды еркін және 
икемді меңгеріп, оқушьшарды өз білімінің аясында тез, өрі жеңіл 
түрде енгізіп, оларды сол білімдерді меңгертуте жүмылдыра 
алатындай болуы керек. Үшіншіден, өздігінен білім алуға ьгнталы 
болуы қажет. Бүл қасиет педагогке әр уақытта өз білімін толықтырып, 
шығармашылығын артгырып отыруға немесе «екі есе оқу деген» 
принципін іске асыруға мүмкіндік береді. Мүғалімнің жеке басының 
үлгісі кәсібилікпен біте қайнасқан қасиет болуы керек. Себебі, кез-
келген үжымдағы қарым-қатынас мүғалімнің жеке басының үлгісімен 
тығыз байланысты. 
А.С.Макаренко өзінің «Үстаздық дастан» атты еңбегінде былай деп 
жазады: «Бір күні таңертең мен балаларға келіп асханаға отын керек деп 
айтқанымда, Задоров деген оқушы бар да өзің жарып әкел» деп жауап 
берді. Шьздай алмай, қатты ашу қысып түрғаннан болу керек, мен оны 
шапалақпен жағынан тартып жібердім, қатты ұрған болуым керек, ол 
аяғьгаан тік түра алмай пешке қарай қүлады. Жағасынан үстап алып, 
тағы үрдым. Қатты шошып кеткен болар, ақырын ғана: «Антон 
Семенович, кешіріңіз...» деді. Қалған бесеуі үн-түнсіз қарап тұрды... 
74 

Осы жағдайда А.С.Макаренко педагогикалық әдеп сақтаймын деп 
Задоровты ұрмаса не болар еді? 
Демек, ұстаздың адамгершілігі көпшілік ойлағандай, тек баланьщ 
көзіне өзінің шынайы сезімін көрсетпей, жасьфу немесе оларға «сіз», 
«біз» - деп не істесе де «мен әдептімін» ден үндемей қою екен деп 
түсінбеу керек, оның тамыры терең, адамның ішкі шынайы сезімінде 
жатыр деген сөз. Ұстаздарға тән адамгершілік қасиегінің тағы бір 
кепілі, шәкіртіне деген сүйіспеншілігі дегеніміз - шәкіртінің мүддесі 
жоғары санау, баланы өзінен жоғары кою, соның қызығушылығын 
көздеу. Шынайы ұстаздың өмірі балалар арасында өтеді. Демек, 
сүйіспеншілік дегеніміз - шәкірт туралы бір шешімге келуден барып, 
оған бір сөз айтудан бүрын, ұстаз өзін сол шәкірттің орнына қойып бір 
сәт: «егер мен осы бала болсам не дер едім», «мен осы баланың 
орнында болсам қайтер едім?» - деп ойланады. Педагогиканың 
тарихында аты қалған ұлы ұстаздарымызға қайырылсақ, олардың 
тәрбие ісінде игілікке жетуінің сыры да осы шәкірттеріне деген 
сүйіспеншіліктерінің шексіздігінде. 
Адамға өміріңде іс-әрекет түрлерін бір немесе бірнеше рет 
өзгертуіне тура келетін жағдайлар да бар, өйткені, мектеп бігіргеннен 
кейінгі жасалған таңдау саналы түрде болмайды. Алайда, кез келген 
жүмыс белгілі бір дағдылардың болуын талап етеді. Осыған орай, кез 
келген жоғары білікгілікті маман да болуы қажет бірден-бір дағды -
өзін-өзі білімдендіру. К.Д.Ушинский: «...бұл ең алдьімен педагогтарға 
қажет, өйткені мүғалім оқумен ғана өмір сүреді» - деген пікір айтқан. 
Өзін-өзі білімдендіруді 2 түрлі мазмүнда түсінуге болады: «өз 
бетімен білім алу» (тар мағынада - өз бетімен оқу, білім алу, біліктілікті 
үйрену), «өзіндік білімнің пайда болуы» (кең мағынада - «өзін туғызу», 
«өзін-өзі күру»). Біз екінші мағынаны пайдаланамыз. Өйткені, бізді 
езін-езі жетілдіру мәселесі толғандырады. Бүл жағдайда өзін-өзі 
білімдендіру репродуктивті іс-әрекеттен продуктивті іс-әрекетке айналу 
болып отыр. 
Өзін-өзі білімдендірудің негізгі атқаратын қьгзметтері: 
1) экстенсивті - жаңа білімдерді жинау, толықтыру; 
2) бағытталған - мәдениетте өзін-өзі табу және қоғамдағы өз орнын 
білуі; 
3) компенсаторлық - мектеп кезінде жетіспеген оқуды түзету, өз 
біліміндегі «ақ таңлақтарды» жою; 
4) өзін-өзі дамьггу - өмір жайында өзінің санасы, есі, ойлауы, 
шығармашылық қасиеттерін жүзеге асыру; 
5) әдіснамалық - кәсіби тарлықтың алдьга алу; 
6) коммуникативті - ғылымдар, кәсіпкерлер, жас ерекшеліктер 
арасында байланыс орнату; 
80