Педагог мамандьіғьіна кіріспе

Білім беру адамзат үшін мәдени және тәрбиелік сияқты маңызды 
қызметтерді орындайды. Жеке түлғаны әлеуметтендіру факторларының 
бірі ретінде бола түрып, білім беру коғамның бір адамнан немесе топтан 
басқасына қүндьшықтарды, шеберлікті және білімді өткізетін 
(қатысымдық қызмет) процесті білдіреді. Мәдени және таным 
институттары сияқты білім беру де белсенді және шығармашылық іс-
қимылға икемді тұлғаның көпжақты дамуының қалыптасуына 
бағдарланған. 
Жас үрпақтың өнегелі, ойлау және даму процестеріне әлеуметтік 
бақылау жасау білім берудің әлеуметтік маңызды қызметінің бірі 
болып табылады. Осы қызмет, әсіресе, бастауыш білім беру кезеңінде 
пайда болады. 
Адамдар алған білімді қүжаттың (диплом, аттестат) кемегімен 
куәландырумен қатар, білім адамды алған кәсіби даярлығына сәйкес 
әлеуметтік жүйедегі орнын қамтамасыз ете отырып әлеуметтік 
мәртебені қалыптастыруға белгілі түрде әсер етеді. Білім беру 
осылайша субъектінің қоғамдағы әлеуметтік қозғалысына әсер ететін 
факторлардың бірі болып табылады. 
Орта мектеп өсіп келе жатқан тепе-тең мүмкіндіктер мен жағдайлар 
жасауға мүмкіндік береді, себебі бұл жерде оқудағы жетістіктер 
бойынша бағалайды. 
XX ғасырда жоғары білім жоғары топтың артықшьшығы болудан 
қалу уақьптың белгісі болды. Дамыған елдерде орта мектепті 
бітіргендердің көшпілігі колледждер мен жоғары оқу орындарьша 
барады. Статистикада бойынша жапон жүмысшыларыньщ жүмысқа 
алғашқы орналасқандарының 93 пайызының толық орта және жоғары 
білімдері бар екенін қуаттайды және олардың 38 пайызы жоғары оқу 
орнында білім алған. АҚШ-та барлық сатушылар мен жүмысшылардың 
25 пайызы- жоғары білімді адамдар. 
Кезінде КСРО білім бойынша әлемдегі жетекші орындардың 
бірінде болды (мысалы, бүл 60-жылдары әлемдегі 3-орын болды), 70-
жылдары осы елде білім үшін мемлекеттік бюджеттің 12 пайызы 
жүмсалды, 80-жыпдары білім беру екі есе қысқарды, ал ел 3-орыннан 
53-орыша төмендеді. Ресейде 1995 жылы білім беруге мемлекетгік 
бюджеттің 2 пайызы ғана бөлінді, бүл, талдаушылардың пікірінше, 
экономикалық дағдарысқа ғана емес, сонымен бірге мемлекетгік емес 
жеке білім берудің пайда болуына да байланысты. Яғни қазіргі білім 
беру жүйесі бүрынғы кеңестік мемлекетгің барлық еддеріндегідей 
елеулі өзгеріске үшырады. 
Оіандық білім әлемдік мәдениетке бірігу проблемасын шешеді, бұл 
оны ізгілендіруді, компьютерлендіруді, жоғары оқу орындарыньщ 
84 

дербестігін, мемлекеттікпен қатар мемлекеттік емес білім беру жүйесін 
дамытуды болжайды. 
Біздін еліміздегі жоғары оқу жүйесі екі дәрежелі оқыту сатысына 
көшті: бакалавриат және магистратура. Бірінші дәреже төрт жылда 
аяқталады және белгілі бір мамандық бойынша жоғары білім береді, 
екінші дәрежені бір жарым жыл ішінде жоғары оқу орнын бітірушінің 
кәсіби білімін жоғарылату мақсатында оқиды және аяқтағаннан кейін 
ез саласында ғылым қызметпен айналысуға қүқық береді.. 
Қазақстанның еңбек нарығының мониторингі жоғары оқу орнын 
бітірушілерді еңбекке орналастыру біліктілік деңгейімен жиі 
байланысты, бітірушілердің теориялық және практикалық даярльгғына 
қойылатын талаптардьщ басымырак екенін көрсетеді. Әсіресе осы 
аталған өлшемдер бойынша жоғары талаптарды банктер қояды. 
Коммерциялык фирмалар мен жеке кәсіпорындар тарапынан аздап 
төмен болса да бірдей жоғары. Осы қүрылымға, әдетте конкурстьщ 
негізде тек қазіргі заманғы дипломдары бар мамандар ғана емес, 
сонымен қатар қазақ және шет тілдерін еркін меңгерген, сондай-ақ 
оргтехниканы жақсы білетін мамандар шакырьшады. Көптеген 
жағдайда еңбек өгілі және жүмыс тәжірибесі бар мамандарға басымдық 
беріледі. Бүл жоғары оқу орнын бітірушілердің мамандықтары 
бойынша ең төменгі еңбек өтілі жөнінде ертерек ойлауы туралы айтады, 
себебі бүл - кәсіпкерлік күрылымға жүмысқа қабылдауға арналған 
міндетті шартгардың бірі (3-5 жылдық еңбек өгімі). Дегенмен практика 
көрсетіп отырғандай, студенттер өздерін болашақ мамандытына 
қатысты студентгік уақьпты тып-тыныш қана өткізіп қана қоюға 
болмайтыны, ең алдымен кейінгі практикалық жүмысқа қажетті білім 
алу үшін керек екені туралы аса көп ойламай, алаңсыз үстайды. Бүл 
студенттердің белгілі бір бөлігінің кәсіби бағдарының жетілмегендігін 
көрсетеді. 
Жоғары оқу орнында дайындықтан өткен мамаңдардың білімі 
жоғары дәрежеде болуы керек. Өйткені, бүл талап әрбір мамандық 
бойынша білім беру мазмүнын салыстырмалы түрде біртұтас білім 
саласы ретінде анықтауы керек. Білім берудің күрделі мазмүнын 
меңгеруде, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың қазіргі кездегі 
үстанымдарын жүзеге асыруда, педагогикалық үрдіс, яғни, оқытушылар 
мен студенттердің өзара байланысқан және өзара келісілген іс-әрекегі 
басты міндет атқарады. Сондықтан, қазіргі кездегі жоғары білім беру 
алдында студенттер мен оқытушылардың жүмыстарының түрлері мен 
әдістерін жүзеге асыру мәселесі түр. 
Тұлганы дамытуға бағьпталған білім беру - сол тұлғаның өзін-езі 
дамыту максатын қояды. Өзін-өзі дамыту - индивидтің өз-өзіне деген 
85 

шығармашылық қарым-қатынасы, сыртқы және ішкі еміріне белсенді 
әсер ету процесін қалыптастыру. 
Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында мынаны байқауға болады: 
«өзін-өзі дамыту» терминін педагогикалық ғылымдар философия мен 
психологиядан алған және өзін-өзі қимьглға келтіру ұғымымен 
байланысты. Тұлганың өзін-өзі дамыту феноменін түсіндіретін 
психологиялық шыңдыктың болуы тұлға проблемасымен шұғылданып 
жүрген бірқатар зерттеушілер де дәлелдейді. 
Тұлғаньщ өзін-өзі дамыту проблемасьгаың әдіснамалық аспектісі 
мынадай бағыттарда көрініс тапқан: тұлғаның өзін-өзі дамьпу 
механизмінің негіздемесі мен түсіндірмесі (Ф.Перлс, К.Роджерс, 
Д.Н.Узнадзе, К.Юнг); түлғаның өзін-өзі дамытуын өркендедетін негізгі 
факторларды тексеру, оның әлеуметтік табиғаты мен мазмүны 
(Л.М.Божович, КЛевин, Ж.Пиаже, Э.Эриксон және т.б.). Түлғаның 
философиялық негізі өзіндік даму субъектісі іспеттес және іс-әрекеттегі 
тұлға санасын қалыптастыру проблемасын қарастырумен байланысты 
(Л.С.Вьпотский, А.Н.Леонтьев, Л.СРубинштейн және т.б.). 
Тұлганың өзін-өзі дамыту процесінің кейбір аспектілерімен («Мен-
түжырымдамасьшың» қүрылуын) Е.И.Чеснокова, А.Г.Спиркин және 
т.б. шүғылдануда. Сонымен қатар, түлғаның өзін-өзі дамыту 
проблемасы педагогикалық және әдістемелік жағынан түбегейлі 
қарастырылмағанын айтпай кетуге болмайды. Мысалы, инновациялық 
іс-әрекеттегі жоғары оқу орны оқьпушыларын кәсіби-түлғалық өзін-өзі 
дамытуға даярлау жеткілікгі зерттелмеген. 
Түлғаның дамуына бағытталған білім беру - берілген қасиетгерге 
ие түлға қалыптастыру емес, ол «толыққанды» болуына жағдай туғызу 
және білім беру процесінің субъектілерінің түлғалық функцияларьга 
дамытуға сәйкестілігі. 
Түлғалық функциялар қатарына жататындар: 
- себептік, түрткі беру (іс-әрекетті қабыддау және негіздеу); 
- астарлық (ішкі әсерлер мен сыртқы импульстар); 
- сьгаи (ұсынылатын қүндылықтар мен нормалар); 
- рефлексивтік-шығармашыл мағыналық, бағыттаушы (өмір туралы 
жеке дүниетанымдық көзқарас туғызу); 
-өзін-өзі жетілдіру (өзін қоршағандарға «Мен» бейнесін 
мойьшдатуға талпыну, рухани деңгейін қамтамасыз ету). 
Жоғарыда айтылған функциялар толығымен орындалғанда, білім 
беру процесінде түлғалық деңгейге жетеді. 
Қазіргі өмірде сәттілікке талпынатын адамға мыналар қажет: жаңа 
қабілеттерін қалыптастыру және дамыту, ойлау алгоритмін тез арада 
жүзеге асыра білуге даярлық; өзінің психологиялық жағдайьга басқара 
білу, басқа сөзбен айтқанда, әрдайым өзін-өзі дамыгуға дайындық. 
86