Педагог мамандьіғьіна кіріспе

жатсынбау, кеңдік, аруақты қүрметтеу, тәубәшілдік, рақымшылдық, сөзге 
тоқтау, сөздің қадірін түсіну, ақынжандылық, үлкенді, ата-ананы сыйлау, 
бірлік, қонақжайлылық, ар-намысты жоғары үстау, ұжымдық мүддені 
жеке мүддеден қашанда жоғары қою т.б. Бүл аталған этномәдени 
архетиптер казақ менталитетінің өзегі болып табылады. Дегенмен, 
дәстүрлі этникалық, экологиялық және мәдени ортаның бүзьшуы үлттың 
тілі мен психологиясына, тарихи санасына, жалпы рухани болмысьша 
өзіндік із қалдырды. Тоталитарлық қоғам үлт менталитетінің негізгі 
архетиптерін жоюға тырысып бақты. Білім арқылы тоталитарлық 
менталитетті түзету және жаңарту арқылы қоғамымызды 
модернизациялау ісі глобальды принциптерді қажет етпек. 
Қоғамның нарықтық экономикаға көшуі жайбарақаттықты, 
жалқаулықты, енжарлықты, боссөздікті каламайды. Оған керегі — 
іскерлік, әрекеттілік, тапқырлық т.с.с. қасиеттер. Осьгған сәйкес 
хальпсгың, ұлттың, оньщ уәкілдерінің менталитеті де бірте-бірте 
өзгереді. Өйткені, әлемде өзгермейтін ешнәрсе жоқ. Менталитет ол 
заңдьшықтан тыс тұрған жоқ. 
Академик Б.С.Гершунский өзіне дейінгі ғалымдардың пікірлеріне 
сүйене келіп, алғашқылардың бірі болып білім саласының менталитет 
жасаушы қызметіне ерекше мән беріп, ғьшыми талдау жасайды. 
Менталитетке қатысты зерттеулер бар болғанымен, олардьщ синтезден 
өтаегендігін, жүйеге түспегеңцігін, теорияның қажеттілігін айтады. Оның 
пікірінше кез—келген әлеуметтік қүбылысқа толық мінездеме беру үшін 
оның мынадай деңгейлерін ескеру қажет деп табады : 
- қүбылыстың мәні мен ерекшеліктерін білу; 
- оны мәнді динамикада және үздіксіз тереңдеу жағдайында тану, 
яғни әдістемесі мен әдіснамасы деңгейінде; 
- қүбьшыстың қальштасуы мен жаңаруы деңгейінде. 
Әлемдік өркениетте әлеумёттік топтардың рухани жуықтасуы мен 
кірігуін білім, таным және жаңару арқылы жүзеге асыруға қажетті 
парадигмалар мен технологиялық механизмдерді іздестіру қажет 
сияқгы. Мәдениетте, саясат пен экономикада халықтардың рухани 
жуықтасуы мен кірігуі, әлемдік үрдіске қалыптасу қажеттігі туындап 
отырған кезеңде біздің қоғамымызда да кеп нәрсені електен өткізіп, 
жаңаша қарауымызға тура келеді. Әлемдік білім кеңістігіне шығуға 
мүмкіндік беретін мәселелерге қол созып, XXI ғасыр проблемасына бет 
бүруымыз қажет-ақ. Америка саясаттанушысы С.Хантингтонның 
пікірінше: «Дербес ұлттық мемлекеттер ықпалды кұшке айналып, 
мемлекеттік негіздері мен өркениеттік белгілерін басты нысана егіп 
жаңа бағытқа көше бастаған кезеңде әлемдегі елдерді саяси-
экономикалық ерекшелігіне қарап емес, олардьщ мәдени және 
өркениеттілік құрамы мен қасиетіне қарай топтастыру маңыздырақ 
53 

болады». Д.Кішібековтың «Қазақ жері қандай кең болса, оның 
менталитеті де сондай мол, рухани жағынан өте бай. Оны еуропалық 
қалыпқа салып қарауға болмайды. Оның өркениегі де, елшемдік түсінігі 
де басқа» - деген пікірі орынды. Ешбір халық әлемдік кеңістікке өзге 
халықтың менталитетімен көтеріле алмайды, немесе үлттық 
менталитеттің калыптасу сатыларынан өтпей, бірден әлемдік өркениет 
қатарына өте алмаса керек. Біз - өзіміздің белгілі бір тарихымыз бен 
өзіндік болашағымыз бар еуразиялық елміз. Қоғамның даму бағьггы, 
экономикалық және саяси реформалардың пәрменділігі көп жағдайда үлт 
менталитегінің икемділігі мен қабілеттілігіне, жаңа құндылыктарды 
қабылдау мен таңдау деңгейіне тікелей байланысты болып отыр. 
Сонымен катар, қоғамдық катынастар жүйесіндегі жүріп жатқан 
түбегейлі өзгерістер өз кезегінде қазак менталитетінің болмыс бітімі мен 
даму табиғатына да өз әсерін тигізуде. Осы жағдайда қазақ менталитетін 
жан-жақты зерттеу, білім беру жүйесі арқылы дамыту, жаңаша 
қалыптастыру өзекті мәселелердің біріне айналуда. Жеке тұлға, оқушы, 
тәрбиеленуші - қоғамның ажырамас бір бөлшегі. Қазақстан 
Республикасының Конституциясында «Қазақстан Республикасы өзін 
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде 
орнықтырады; оның ең кымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, 
қүқықтары мен бостандықгары»- делінген. Адам ресурстарын даярлау 
сапасын арттыру, жеке түлға мен қоғамньщ қажетгіліктерш 
қанағаттандыру үшін «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі 
білім беруді дамьггу түжырымдамасы», «Қазақстан Республикасында 
білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік 
бағдарламасы» әзірленгені белгілі. Өзімізді тану, сол арқылы езгені 
тану, салыстыру нәтижесінде үлттық қүндылықтарымызды байыту, 
әлемдік өркениетте тиісті орнымызға ие болу үшін шыңдалу, бүгінгі 
талапқа сай қазақы менталитет калыптастыру міндеттерін іске 
асыруға тиіспіз. Олай болса, осы процестердің ауыржүгін білім кеңістігі 
арқалайдьі. Білім беру саласында тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту 
мақсаттарын жүзеге асыруда жеке және әлеуметтік қажетті бүкіл 
адамзаттық гумандық құндыльіқтар беріледі. Бүл менталитеттің түрақты 
сапаларын қалыптастыруға әсерін тигізеді. Тәрбиені қажет ету адамның 
пайда болуымен бірге туды және адам қоғамы қанша өмір сүрсе, сонша 
өмір сүріп келеді. 
54 

ТұЛҒАНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЬІҚ МӘДЕНИЕТІ 
1. Жалпы мәдениет - педагогтын кәсібилігінің шарты. 
2. Ғылыми эрудиция, құндьшық бағдарлар - педагогикалық 
мәдениеттің компонентгері. 
3. Педагогикалық әрекеттің этикасы мен эстетикасы. 
4. Педагогтың кәсіби әлеуеті. Педагогтың профессиограммасы. 
5. Педагогикалық квалиметрия мен шеберлік. 
6. Шығармашылык - окушылардың дербестігін дамьггу негізі. 
Педагог кәсіби кызметтері - оқыту, білім беру, тәрбиелеу болып 
табьшады. Бұларды - жеке педагогикалық мәдениет деп те атайды. 
В.Л.Бенин, Е.В.Бондаревская, К.М.Левитан, Н.В.Серова және т.б. 
зерттеушілер адамның педагогикалық мәдениетін мұғалімнің, 
тәрбиешінің, білім беру саласындағы қызметкерлердің іс-әрекетінің 
жоғары деңгейін қамтамасыз ететін табиғи және жүре пайда болған жеке 
қасиеттерінің кіріктірілуі, синтезі деп қарастырылады. 
Бұл тараудағы негізгі ұғым «мәдениет». Оның мағынасын түсіндіру 
мәдениеттану кез-келген түрінің мазмұнын түсіндіруге септігін тигізеді. 
Мәдениетке әр түрлі анықтамалар берілген. Соның ішіңдегі дүрыстауы, 
қонымдысы: мәдениет - жүйелі әлеуметтік құбылыс, адамдар жасаған 
құндьільгқтар қоры, әлемді шьгғармашылықпен игеру; индивидтің 
әлеуметтік топтардың құрылымдьгқ күшін жүзеге асыру. Олай болса, 
мәдениетгі - руханилық, өмірдегі әр түрлі саланың жетістіктерін 
көрсететін өлшем деп түсінуге болады. 
Енді, мәдениеттің не екенін түсінгеннен соң, «социум мәдениеті» мен 
«жеке адамның мәдениетін», олардың сипатын ажырата білу керек. 
Әлеуметтанушылар түлғаның мәдени деңгейін, оның бойындағы жалпы 
адами күндылықтарына байланысты өлшеуге болады дейді. 
Мәдениет - тұлға мүмкіндіктерінің ең жоғарғы деңгейі. Мәдениет 
көрсеткіштері: білімді пайдалана алу, дүниетаным қальптгасуының 
деңгейі. Өркениетті адам әлемі - мәдениет әлемі, мәдениетгі ұрпақтарға 
қалдыру тәжірибесі, адамның шығармашьшық белсенділігі. Мектепте 
оқушьшар мәдениеттің негізін игерулері керек, яғни білім мәдениетінің 
гармониясы, шығармашылық әрекеттер мәдениеті, сезім мәдениеті, ал, 
жоғарғы оқу орындарында кеңейтіліп, дамытылады. Білім мәдениегі: 
білімдерді қабыпдау қабілеттілігі, білімді пайдалану, материал мен жұмыс 
жасау қабілетгілігі. Творчествалық әрекетгер мәдениеті: алған 
білімдердің негізінде жаңаны құру. Қатьшас және сезім мәдениеті: бір 
нәрсеге адекватгы жауап беру, өзін-өзі үстай алу, сезімдерін білдіру, 
жанжалсыз қатынасқа түсу қабілеттілігі. 
55