Педагог мамандьіғьіна кіріспе

Кейбір оқушыларға мұғалімнін жылы алақанын сезіну маңызды. 
Е.Н.Ильин: «Кейбір жағдайда ғана мүғалім балаға қолымен әсер етеді. 
Бірақ, біздің қолымыздьщ рухани қызметі барлығына түсінікті емес. 
Қолымды тигізіп, жазуына көмектесем, қолымды тигізіп, біреудің жағасын 
түзеймін. Оқушылар оған үйренген мен қолым арқылы моралды, әрі 
эмоцияналды көмек берсмін». 
Дәрігер-психиатр Владимир Леви «Искусство бьггь собой» деген 
еңбегінде «жарықгандыру» принципін үсынады. Яғни, қол айнасы арқылы 
адам өзінің эмоционалды жай-күйін басқара алады. 
А.С.Макаренко «можорность» ұғымын түсіндіреді. Оқушыларға 
мынадай сүрақ қойылған екен: «Мүғалімнің сьіртқьі кейпінен нені 
көргіңіз келеді?». 80 пайызы - көзі мен түрі, 60 пайызы - дауысы деп 
жауап беріпті. 
Білім беру мекемелерінің қызметкерлері жалпы педагогикалық 
қабілеттер мен егггіліктерден басқа төрбиеленушіге жеке аудио-визуалды 
әсер ету тәсілдері мен құралдарын меңгеруі керек. Бұларды бір сөзбен 
«педагогикалық техника» деп атайды. Мүғалімнің ең бірінші қарым-
қатынас қүралы - дауыс ырғағы. Оньщ болмауы мүғалімнің кәсібилігін 
жоғалтуына әкеліп соғады. Педагогтың дауысы мәнді, ырғакты, көңіл 
аударуы керек, бірақ, түлғаға кері әсер ететіндей немесе 
«ұйыктатпайтындай» болуы керек. Тәжірибе арқылы дәлелденген: 
жоғары дауыстарға қарағанда төменгі дауыстар тындаушыларға жақсы 
әсер қалдырып, ақпарат тез сақталады. Сөздік аппаратгы мақсатты түрде 
дамыта отырып, ез дауысьга дүрыс жолға қоюға болады. 
Келесі педагогикалық техника элементі - мимика - бет бүлшық еттері 
арқылы ойды, сезімді, көңіл-күйді көрсете алудың өзіндік ерекшелігі. Бүл 
қозғалыстардың мәнді көзқараспен байланыста берілуі эмоционалды 
түрде сөзді әшекейлейді, рухтандырады, тәрбиеленуші мен тірі байланыс 
орнатады. Өз беттері мен көздерін мимикаларыньщ ерекшеліктерін оқьш 
үйрене отырып, арнайы тренингтердің көмегімен педагогикалық мақсатта 
пайдалануға болады. 
Педагопың жесті - (мимкаға ұқсас) эмоционалды әсер ету қүралы, 
окушылардың назарьга ең маңызды түстарына аударуына көңіл белуге, 
ақпаратты ұғынуына кемектеседі. Ең бастысы, қолды ойлау мен сезімді 
тыңдай білуге жаттықтыру, сез, мимика жөне жест гормониялығына 
талпыну. 
Кебінесе, педагогикалық қарым-қатынас процесінде эмоционалды 
реакция, білімдермен алмасу монолог және диалог арқылы ауызша жүреді. 
Сездің монолог түрін қиын материалдарды түсіндіргенде, тәжірибе, 
практикалық және лабораториялық жұмыс жүргізгенде пайдаланады. Бұл 
педагогтан логиканы, сенімді дәлелдерді, түсіндіруді, мысалдарды, тарихи 
тәжірибелерді сақтауды талап етеді. 
36 

Мектептегі білім беру үрдісін демократияландыру және 
гумандандыру, оқу мен тәрбиелеудің дәстүрлі емес түрлерін пайдалану 
оқудың диалогтық түрін таратуға септігін тигізеді. 
Диалог - оқушы мен педагог арасында ақпарат рационалды және 
эмоционалды алмаса алуы. 
М.М.Бахтин былай деген: «шындық бір адамның басында ғана 
тумайды, екі немесе бірнеше адамньщ диалог арқылы қарым-қатынас 
жасағанда туады». 
Диалог - бұл тек сұрақ пен жауап қана емес, ол оқу-тәрбие мақсатын 
шешуге бағытталған; талданатын проблемаға, адамдарға, өмірге катысты 
мәселелерді шешкенде жүзеге асады. 
Диалог кезіңде сұракты дүрыс қоя білу керек. Сүрақтарды дұрыс қоя 
білу өзінің ойын эмоционалды түрде көрсете білу - коммуникацияның ең 
жақсы жағы. Сонымен қатар, мүғалімнің коммуникациясының екінші 
жағы - тындау білу де керек. 
В.А.Сухомлинский былай деп жазған: «Баланы тындай білу - үлкен 
педагогикалық өнер». Мектептерде кейбір мұғалімдер оқушыларын шала 
тыңдайды немесе мүлде тыңдамайтындар да бар. 
А.А.Леовтьев мүғалімнін коммуникативтік іскерліктерін ерік пен 
жігерлік қасиет ретінде қарастырып, оған өзінің мінез-қүлығы, жүріс-
түрысын қадағалау іскерлігін, өзінің ыкылас көрсетуін қадағалай, бақылай 
білуін, адамның жүзіне қарап, көңілін таба білуін, оқушыны бір 
қарағаннан психологиялық ерекшеліктерін айқындау іскерлігін; 
оқушымен дүрыс және тартымды қатынас жасау іскерлігін, 
психологиялық сипатта тартымды сөйлей білуін, сөзбен және сөзсіз 
қатынас жасай білу іскерліктерін жатқызады. 
А.АЛеонтьев әлеуметтік бағыттағы катынас (дәріс, баяндама, 
шешендік сөз, теледидарлық сез), ұжымдық-тақырыптык бағыттағы 
қатынас (ұжым алдындағы мәселені шешу), түлғалык бағыттағы катынас 
(бір адамның басқамен қатынасы) деп топтарға беледі. 
А.Б.ЬІнтықбаева келешек мүғалімдердің коммуникативтік іскерліктері 
мен дағдьшарының негізі мен мазмүньга қарастыра отырып, мұғалім 
мамандығына сай, сыныппен байланыс орната білу, мектеп 
оқушыларымен тіл табыса білу іскерліктерін жатқызады. Ол 
коммуникативтік іскерліктер мен дағдылар қатарына қажетті сезімі мен 
кеңілін бере білу іскерлігі, оқушылар арасында езара қарым-қатынас 
орната білу, проблемалық сұрақтар қоя білу, оқушылармен бірге ұнамды 
және жағымды іспен айналысу, оқушылармен ортақ тіл табысу іскерлігі 
мен дағдыларын айтады. 
Мәселе бойынша, А.В.Мудрик еңбектері де құнды. Ол қатынасты 
педагогикалық категория ретінде керсетіп қолданьшатын қозғаушы күш 
ретінде көрсетеді. А.В.Мудрик оқушыларда бір мақсатты бағыттағы 
37 

коммуникативтік жағдайдан шығу жолдарьгада жаңа тәсілдерді қолдана 
білу іскерлігін жатқызады. 
Сонымен, қарым-катынастың ең киын функциясы -
коммуникативтікгі қарастырдық. Қорыта келе айтарымыз, 
коммуникацияны іске асыру үшін педагогқа қойылатын талаптар: 
• ойын нақты жеткізе білу; 
• сүрақты дүрыс қоя білу; 
• тыңдаушысына қүлақ асу; 
• түсіндіру, дәлелдеу; 
• сенім арту; 
• іс-әрекетке ден қойғызу. 
Коммуникативтік өзара әсердің тәрбиелік маңызы зор - түлғааралық 
карым-катынастың қалыптасуына септігін тигізеді. 
Қарым-қатынастың педагогикалық іс-әрекеттегі тиімділігін педагог 
қалай қабылдайды, тәрбиеленушілерін қандай дәрежеде білетіндігіне де 
байланысты. Бұл перцептивтік функцияға байланысты жүзеге асады. 
В.А.Сухомлинский: қасындағы балалардың жанын түсіне білу, оны 
тану мүғалімдерге бірден-бір қажет нәрсе. Олардың даму психологиясын 
білу, көңіл-күйін түсіну, қүндылық бағдарын білу т.б. 
В.Леви адамдарды жақсы тани білетіндерді - қарьш-қатьшастың 
ұлылары (гений) деген. 
Тәрбиеленушілердің өзіндік ерекшеліктерін тану және түсіну 
механизмі - педагогикалық эмпатия деп аталады. Сөздікте оғаны мынадай 
анықтама берілген: «Эмпатия - постижение эмоциональных состояний 
другого человека в форме сопереживания и сочувствия». 
Олай болса, педагогикалық эмпатия тәрбиеленушінің ойша 
тәрбиеленушінің орнында болып көруі, оньщ психологиялық жағдайына 
енуі, түсінуі, бірге бөлісуі. Бүл тек мүғалім өзін-өзі жақсы танып-біле 
алған жағдайда ғана жүзеге асады, яғни, рефлексия жақсы дамығанда, 
езінің ойын, іс-әрекетін, адамдармен қарым-қатынасын объективті түрде 
талдай алғанда жүзеге асады. 
Рефлексияны жақсы меңгерген және эмпатиялық қабьшдай алатын, 
тәрбиеленушіні түсінетін жӘне дүрыс қабылдай алатын педагог оқу-
тәрбиелік өзара қарым-қатынасты түзей және алдын-ала болжай алады 
және басқара алады. 
Қарым-қатынасты тану, түсіну және бағалау - екі жақты процесс. 
Педагог өз тәрбиеленушілерін таниды, ал, олар педагогты іштей тануға 
тырысады. 
Егер педагог пен тәрбиеленуші бір-бірін адекватты түрде толыктырып 
тұрса, онда педагогикалық қарым-қатынас езара түсінушілік арқылы іске 
асады. Бірін-бірі түсіну, қабылдау болашақтағы іс-әрекетті келісіп іске 
38