Педагог мамандьіғьіна кіріспе

Зерттеуші-ғалымдар, соңғы кезде практиктер, педагогикалық көзқарас 
проблемасының өзекті екендігіне тоқтальт жатыр. Неге? Өйткені, қарьш-
қатынас - оқу-тәрбие міндеттерін шешудің маңызды қүралы. 
Тәрбиеленушілермен қарым-катынас жасай отырып, педагог оның 
жеке және тұлғалык ерекшеліктерін анықтайды; құндылық бағдары, 
гұлғааралық қарым-катынасы, іс-әрекеті туралы ақпарат алады. 
Қарым-қатынас педагог пен тәрбиеленушінің біріккен әрекетін 
реттейді, өзара әсерін камтамасыз етеді, педагогикалық процестің тиімді 
өтуіне септігін тигізеді. 
Практика арқылы дәлелденген: білім беру мекемелерінде оқыту мен 
тәрбиелеудің жаңа технологиясын енгізу, жүзеге асьгру дүрыс қойылған 
педагогикалық қарым-қатынас арқылы болады. 
Г.И.Щукинаның пікірі бойынша: қарым-қатынас оқушылардың 
танымдық қызығушылығын қалыптастыру мен бекітуіне маңызды әсер 
етеді. Тәрбиеленушіге сенім арту, оның танымдық ізденуіне қолдау жасау, 
т.б. қызығушылықтарын тудырады, ынталандырады. 
Бірқатар ғалымдардың айтуынша, педагогтар практика жүзінде көз 
жеткізгендері - қарым-қатынас сәтті орта туғызады, түлғааралық қарым-
қатынас мәдениетән тәрбиелейді, әрі педагогқа, әрі тәрбиеленушіге өзін-
өзі қалыптастыруьша мүмкіндік береді. 
Сонымен, педагогикалық қарым-қатьшас дегеніміз не? 
Анықгамасын қалай беруге болады? 
В.А.Кан-Калик, Н.Д.Никандров мынадай анықтама береді: «біз кәсіби 
- педагогикалық қарым-қатынас деп педагог пен тәрбиеленушінің өзара 
әсерлесу жүйесін түсінеміз. Яғни, ақпарат алмасу, тұлғаны тану, тәрбиелік 
әсер ету». Бұл анықтамадан үғатынымыз: педагогикапық қарым-қатьшас -
өте қиын процесс. 
Қарым-қатынастың дәстүрлі өзара байланысқан үш функциясын бөліп 
көрсетуге болады: 
1) коммуникативті (ақпарат алмасу); 
2) перцептивті (адамдардың бір-бірін тануы, қабылдауы); 
3) ивтерактивті (біріккен іс-әрекетті үйымдастьіру, реттеу). 
Педагогикалық қарым-қатынас - ең алдымен коммуникация қызметін 
атқарады, яғни, ақпарат беріледі, педагогикалық процеске қатысушылар 
арасында ақпарат алмасады. Ақпарат алмасу - өз қызметіне жаңа кіріскен 
педагог үшін ең қиын педагогикалық іс-өрекет аспектісі. 
Коммуникацияның тиімді болуы көптеген жағдайларға қатысты болады. 
Ең алдымен, тыңдаушы балаларға ақпарагты түсіндіріп, қабылдауына оң 
түрткі жасай алуы керек. Балалардың назарын аударып, қарым-қатынас 
жасау тақырыптарына сәйкес қызығушылықтарын туғызу керек. Осындай 
мақсагга, сабақ барысында мұғалімдер қызықты айғақтар, проблемалық 
33 

ситуациялар, көркем әдеби, ғылыми-көпшілік әдебиеттерден үзінділер, 
тарихи анықтамалар келтіреді, бейнефильмдерден үзінділер үсынады. 
Тіл - адамның қатынас қүралы дегендей, мүғалім мен оқушы 
арасындағы қарым-қатынас олардың тіл табысуына байланысты болмақ. 
Ғылымның тіліне сүйенсек, мүғалімнің коммуникативтік іскерліктері оқу 
және тәрбие үрдісіндегі қарым-қатынастың жүйелі, сапалы жене нәтижелі 
болуына әкеледі. 
Ғалымдардың пікірінше, XX ғасыр басына дейін «коммуникация» 
терминіне көңіл бөлінбей, сезі тек қатынас және оның түзгіштері жайлы 
айтылып келген дейді. Бірақ, «коммуникация» (соттипісагіо) деген сөздің 
түбірі латыннан алынғанына қарағанда бүл сөздің ежелде пайда болғаны 
шығады. 
Энциклопедиялық сөздіктер «коммуникацияны», біріншіден, 
хабарласу жолы, екіншіден, адамнан адамға мағлүматтар беру деп 
айқындайды. 
Психологиялық сөздік «коммуникация» (ағылшынның (сотшшіісаіе -
хабарлау, байланысгыру, қатынаста болу) - әлеуметтік психологияда, 
біріншіден, адамдар арасындағы катьгаастағы мағлүматтармен алмасуын 
сипаттау деп береді. 
Коммуникация кең мағьшада қатынас деп те түжырымдалады. 
Педагог ақпаратгарды вербалды (сөз арқылы) және вербалды емес 
(жест, іс-қимыл) арқылы береді. 
Қатынас, әсіресе, жасөспірім балада тез дамиды да жаңа мағына мен 
жаңа нысанаға ие болады. Жасөспірім қатынасқа еңбекте, оқуда, спортгық 
жаттығуларда, мәдени қызмет барысында түседі. Осьгадай қызметтер 
арқьшы жасөспірімнің санасы өседі. Оның келешек өмірге деген 
талпынысының артуына байланысты езінің қүрбьшарымен, үлкендермен 
үнемі қатынасқа түсіп, өзінің түрлі әрекеттері арқылы санасы 
қалыптасады. 
Міне, сондықтан мектепте жас өспіріммен дүрыс қатынас жасап, 
оның ынтасының дүрыс бағытта жүруіне көмек беріп, оның сыры мен 
қырын бойымызға сіңіру жөн. Ежелгі дүние тарихьгаа көз жіберетін 
болсақ, философ Платонның үстазы Сократты мысалға алуға болады. 
Б.з.д. 470-399 ж.ж. Афинада тұрған Сократ, өзінен кейін бірде бір еңбек 
жазып қалдырмаса да, оның оқушыларының мәліметі бойынша өзінің 
оқушыларымен әңгімелесу арқылы дүниені, шындықты тануға үмтьшғаны 
көрінеді. 
Сократтың сөз шешендігі, оның әсерлігі, коммуникативті іскерлігі 
жайлы оқушысы Платон былай деп жазады: «Мен оны тыңдап отырган 
кезімде, жүреітонің соғуы жиілейді, кезімнен жас төгіледі; басқаларға 
қарасам, олар да мен сияқты күйде отырғаньш көремін. Жүрегімді жылан 
34 

шаққандай әсер еткен философиялық сездері айтқандарын орындатуға 
апарады» - дейді. 
ВА.Сухомлинский былай деген: «сөз - баланың, тәрбиеленушінщ 
жанына, жүрегіне әсер ететін, ештеңемен айырбасталмайтын құралы», 
яғни, сөз - кәсіби қүрал. 
Сондықтан сөз: 1) кеңіл көтеру, қызықгыру т.б. 
2) ақпараттық - зат туралы жаңа түсінік; 
3) жандандыратын - адамның эмоциясына, сезіміне жақын; 
4) сенімді - қандай да бір түжырымды дәлелдеу немесе жоққа шығару 
үшін логикалык айғақ; 
5) іс-әрекетке шакыру. 
Педагогикалық қарым-қатынаста сездің бүлардан басқа түрлері де 
кездеседі, сезге ерекше талап қояды: 
- дүрыстығы - әдеби тіл мамандарына сәйкестігі; 
- дәлдігі - езіне тән мағынада сездердің пайдалануы; 
- қарапайымдылыгы, логикалығы, түсініктілігі, жеткізе алуы; 
- бай сез қоры (қолданылатын тілдік қүралдардың әртүрлілігі); 
- бейнелігі, эмоционалдығы. 
Сезді дүрыс пайдалана білу үшін педагог езіне мынадай сүрақтар 
қояды: қалай дүрыс айту, жеткізе алу, сенімді, эмоционалды түрде білу 
керек? 
Коммуникацияда маңызды не айту емес, қалай айту. Әдемі сейлеуді 
риторика ғьшымы үйретеді. Риторика тек әдемі тідде ақпарат берумен 
ғана емес, басқа адамдарға нақты әсер ете алуға кемек береді. 
Педагогтың сезінде маңыздысы - эмоциоңалды, екггін (интонация), 
темп, дикция, пауза (үзіліс) дұрыс қойылуы, 
Л.С.Макарснко: «бері кел» сезін 15-тен 20 түрлі екпінмен айтып 
үйренгенде ғана шебер бола алады дейді. Бкпін педагопың сезіне 
эмоционалдық бояу береді. 
Ю.Трифонов: «Адамдар сездің мағынасына емес янтонциясьша 
ренжиді». 
Сезді толықтыратын, тәрбиеленушілерге эмоционалды әсер ететін, 
педагогтың сезімін және кеңіл-күйін беретін вербалды емес қүралдары да 
бар. 
К.С.Станиславский былай деген: «Адамдар ездерінің 5 түрлі сезім 
мүшелері аркылы қарым-қатынас жасай алады: кездерімен; 
мимикаларымен; дауыстарымен; қолдары, саусақтары қимылдарьшен; 
сәуле шығару және сәуле қабылдау арқылы». 
Осы сезсіз берілетін қүралдар эмоционалды қарым-қатынас тілі деп 
атайды. Олар дұрыс жауап бергенде бастарын шүлғып отыруы, баға 
қойғанда жымиып қоюы маңызды-рақ және керісінше. 
35