48
ЕЛЕУЛІ ЖАҢАЛЫҚ АШҚАН ФИЗИК-ҒАЛЫМДАР
ШРИФФЕР Джон Роберт (1931 – ?) – американ физигі. 1957 ж. Дж. Бардин-
мен және Л. Купермен бірлесіп, асқынөткізгіштің микроскопиялық теориясын
тұжырымдаған.
ШТАРК Иоганн (1874 – 1957) – неміс физигі. 1905 ж. арналық (каналдық)
сәулелердегі доплер эффектісін, 1913 ж. электр өрісіндегі спектрлік
сызықтардың бөлшектену құбылысын байқаған.
ШТЕРн Отто (1888 – 1969) – неміс физигі. 1922 ж. В. Герлахпен бірге
атомның магниттік моментінің болатынын дәлелдеген. 1929 ж. И. Эстер-
манмен бірлесіп атомдық шоққа дифракцияның (сонымен бірге протондарға
толқындық қасиеттің) тән екенін алғаш болып анықтаған. Нобель сыйлығының
иегері (1943 ж.).
ШТРАСМАн Фриц (1902 – 1980) – неміс химигі әрі физик. 1938 ж. Отто
Ганмен бірлесіп, уран ядросын нейтрондармен соққылау нәтижесінде осы
уран
ядросының бөлінетінін ашқан.
ШУСТЕР Артур (1851 – 1934) – ағылшын физигі. 1897 ж.
атомда электронның
болатынын алғаш болжаған.
эВИнГ Джеймс Альфред (1855 – 1935) – шотланд физигі. 1882 ж. алғаш-
қылардың бірі болып
гистерезисті бақылаған, гистерезис тұзағының ауда-
ны магниттеу және магнитсізделудің толық циклі кезіндегі істелген жұмысқа
пропорционал болатынын айғақтаған, «гистерезис» ғылымы атауын енгізген.
эддИнГТон Артур Стэнли (1882 – 1944) – ағылшын астрофизигі әрі фи-
зик. 1920 ж. жұлдыздардың энергиясы сутектен бөлінген гелийдің термоядролық
синтез реакциясының нәтижесінде пайда болады деген идея ұсынған. 1924 ж.
жұлдыздардың массалары мен жарқырауының арасындағы тәуелдікті анықтаған.
1919 ж. А. Эйнштейн алдын ала болжаған Күннің тартылыс өрісіндегі жұлдыз
жарығының ауытқуын тәжірибе жүзінде ашқан.
эдИСон Томас Алва (1847 – 1931) – американ өнертапқышы. 1877 ж. фо-
нографты ойлап тапқан. Қолданысқа шамдарды
параллель қосуды енгізген.
1883 ж. алғаш болып
термоэлектрондық (жылуэлектрондық) эмиссияны
(Эдисон эффектісін) байқаған. 1000-нан аса өнертабысты патенттеген.
эпЛТон Эдвард (1892 – 1965) – ағылшын физигі. 1924 ж.
ионсфераны
ашқан. 1926 ж. ионсферадағы жоғарғы шағылдырғыш қабатты – Е қабатты (
эп-
лтон қабаты деп аталған) ашқан.
эРСТЕд Ханс Кристиан (1777 – 1851) – дат физигі. 1820 ж.
электр тогы-
ның магнит тіліне әсер етуін байқаған, осы жайт физикада жаңа сала –
электр-
магнетизмнің пайда болуына әкелді. Эрстед 1821 ж.
жарық электрмагниттік
құбылыс болып табылады деген ой тастаған. 1822 ж.
пъезометрді ойлап тапқан.
эСАКИ Лео (1925 – ?) – жапон физигі. Тәжірибе жүзінде жартылайөткізгіштегі
туннелдеуді ашқан, ж.
туннельдік диодты жасаған. 1962 ж. электр өрісінің
49
ЕЛЕУЛІ ЖАҢАЛЫҚ АШҚАН ФИЗИК-ҒАЛЫМДАР
белгілі бір мәндерінде магниттік кедергінің күшті арту құбылысын ашқан. (Эса-
ки эффектісі, 1966 ж. жартылайөткізгіштердегі асқынөткізгіштік энергетикалық
саңылауды тапқан.
эССЕн Льюис (1908 – ?) – ағылшын физигі. 1955 ж. цезий атомының шоғында
жиіліктің бірінші атомдық стандартын жасаған.
ЮКАВА Хидэки (1907 – 1981) – жапон физигі. 1935 ж. масасы электронның
массасына қарайлас бөлшектердің болатыны туралы болжал ұсынған (
мезондар
деп аталған), бұл ядродағы нуклондар арасындағы ядролық өзараәсерлесулерді
тасымалдаушылар болатын бөлшектер деп есептелді. 1947 ж. Юкава болжалдаған
бөлшектер (пи-мезондар) тәжірибе жүзінде табылған. С. Сакатамен бірлесіп
1935 ж.
К-қармауды алдын ала болжаған, ядролық күштердің зарядтық
бейтараптығын түсіндіру үшін бейтарап мезонды енгізген. 1953 ж. екіаралық бо-
зон туралы идея ұсынған.
ЮнГ Томас (1773 – 1829) – ағылшын ғалымы. 1793 ж. көз хрусталигі
қисықтығының өзгерісінен пайда болатын аккомодацияны, 1801 ж. алғаш болып
жарықтың интерференциялық құбылысын түсіндірген, 1803 ж.
«интерференция»
ғылыми атауын физикаға енгізген. Өзінің интерференциялық принципі бойынша,
ньютон сақиналарын түсіндірген. 1802 ж. когерентті екі жарық көзінен пайда
болатын жарық интерференциясын бақылау тәжірибесін жүзеге асырған. Осы тә-
жірибе Френельдің белгілі тәжірибесі секілді классикалық тәжірибе болды.
1803 ж. жіңішке жіптің дифракциясын интерференциямен байланысты түсіндіруге
талаптанған,
ультракүлгін сәуленің интерференциясын ашқан, жарық сәуленің
едәуір тығыз ортадан шағылысқан кезінде жарты толқынның шығындалатынын
айқындаған. 1807 ж.
жарық пен сәулелік жылудың бірінен бірінің айырмашы-
лығы тек толқын ұзындықтарында екені туралы ой тастаған. 1807 ж.
серпінділіктің сипаттамасы – созылу модулін (Юнг модулін) енгізген.
ЮРИ Гарольд Клейтон (1893 – 1981) – американ физигі. 1932 ж. ауыр сутекті
ашқан, оны
дейтерий деп атаған. Химия ғылымы бойынша Нобель сыйлығының
иегері (1934 ж.).
яКоБИ Борис Семенович (1801 – 1874) – орыс физигі. 1834 ж.
электрқозғалтқышты, 1838 ж.
гальванипластиканы ойлап тапқан.
янГ Чженьнин (1922 – ?) – американ физигі. 1954 ж. Р. Миллспен бірлесіп
кали-
бирлеу принципін ұсынған. 1954 ж. Т. Лимен бірлесіп, әлсіз өзараәсерлесулерде
жұптылықтың сақталу заңының бұзылатынын айтқан.
яноШИ Лайош (1912 – 1978) – венгр физигі. 1940 ж. Дж. Рочестермен
бірлесіп
өтімді тасқынды ашқан. 1943 ж. ғарыштық сәулелердегі мезондардың
пайда болу себебін ұсынған.
