А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
52
53
еріткіште ерітудің бір тәсілі; абсорбцияның шамасы осы газдың ерігіштігімен,
ал ерітілу жылдамдығы – оның газ қоспасындағы және сұйықтың шоғырла-
нуының (концентрацияларының) айырымымен анықталады. Егер сұйықтағы
газдың концентрациясы, газ коспасындағыдан артық болса, онда ол ерітіндіден
бөлінеді (
десорбция). Абсорбция газдарды ажырату үшін қолданылады.
Абсорбцияға кері үрдіс –
газсыздандыру (газдан арылу) болып табылады.
Жарық абсорбциясы, ж а р ы қ т ы ң ж ұ т ы л у ы – зат арқылы өткен опти-
калық сәуленің қарқындылығының кемуі.
АВОГАДРО ЗАҢЫ – идеал газдардың негізгі заңдарының бірі, бұл заң бо-
йынша қысымы (p) мен температурасы бірдей болатын әртүрлі газдардың тең
көлемдеріндегі (V) молекулалардың сандары да тең болады. Осы заңды 1811
ж. итальян физигі әрі химигі Амедео
Авогадро (1776 – 1856) ашқан. Қалыпты
жағдайда (р = 101 325 Па = 760 мм сынап бағаны және Т = 0ºС) кез келген идеал
газдың 1 молі 22,4136 м
3
көлемді орын алып жатады, 1 мольдегі молекула саны
Авогадро тұрақтысы деп аталған.
Газдардың кинетикалық теориясына сәйкес рV = 1/3 Nmῡ
2
(N – сан, m – мас-
са, √
ῡ
2
– молекуланың орташа квадраттық жылдамдығы), ал ½ mυ
2
=3/2×kТ. Осы-
дан Т
1
=Т
2
, р
1
=р
2
және υ
1
=υ
2
болғанда, N
1
=N
2
болуы қажет.
АВОГАДРО ТҰРАҚТЫСЫ, Авогадро саны – заттардың мөлшер бірлі-
гіндегі (бір мольдегі) элементтердің құрылымдық (атомдардың, молекула-
лардың, иондардың немесе өзге бөлшектердің) саны. Итальян физигі Амедео
Авогадроның құрметіне аталған, N
А
шартты белгісімен белгіленген. Авогадро
тұрақтысы – көптеген өзге физикалық тұрақты шамаларды (
Больцман тұрақ-
тысын,
Фарадей тұрақтысын, т.б.) анықтау үшін қажет іргелі тұрақтылардың бірі.
Авогадро тұрақтысының мәні N
А
=6,022045(31)·10
23
моль
–1
.
АВТОФАЗАЛАУ [грекше «аутос – өзі» + фаза (грекше «фазис – көріну»)],
фазалық орнықтылық – зарядталған бөлшектер қозғалысының бұларды үде-
туші резонанстық үдеткіштердегі электр өрістерінің фазаларына қатысты
орнықтылық құбылысы. Бұл құбылысты 1944 ж. кеңестік физик Владимир
Векслер'>Векслер (1907 – 1966) және 1945 ж. американ физигі Эдвин Макмиллан
(1907 – 1991) бір-біріне қатыссыз анықтаған. Автофазалау зарядталған бөл-
шектердің осы заманғы көптеген резонанстық үдеткіштерінің негізіне алынған.
Циклдік үдеткіштерде зарядты бөлшектер магнит өрісімен басқарылып, спираль
тәрізді траекториямен қозғалады да, дуанттар арасындағы саңылауға түсірілген
айнымалы электр өрісімен үдетіледі. Үдеткіштегі орнықтылық сақталу үшін за-
рядты бөлшектің айналу жиілігі (ω) мен айнымалы электр өрісінің өзгеру жиілігі
А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
54
55
(ω
0
) өзара тең болуы тиіс: ω=ω
0
. Салыстырмалылық теориясы бойынша кез кел-
ген бөлшектің жылдамдығы жарық жылдамдығына жақындағанда, оның
массасы да бірнеше есе артады. Массасы артқан сайын бөлшектің жылдамдығы
да азаяды. Сондықтан ω=ω
0
шарты орындалмай, режим бұзылады. Ал автофа-
залау тәсілі айнымалы электр өрісінің жиілігін немесе магнит өрісінің кернеу-
лігін біртіндеп өзгерту арқылы, баяулаған бөлшекті автоматты түрде өріс ыр-
ғағымен үйлестіруге мүмкіндік береді. Осы құбылысты
Векслер автоматты
фазалау тәсілі немесе автофазалау, ал Макмиллан фазалық орнықтылық
деп атаған.
АВТОЭЛЕКТРОНДЫҚ ЭМИССИЯ, Туннельдік эмиссия – сыртқы
электр өрісінің күшті кернеуі E (~10
7
В/см) әсерінен өткізгіштік қатты және
сұйық денелердің беттерінен электрондардың бөлініп шығуы. Кәдімгі жағдайда
электрондардың қатты дене бетінен ұшып шығуына оның шекаралық қабатындағы
бөгеуші өріс аймағы –
потенциалдық тосқауыл мүмкіндік бермейді. Қатты
дене бетіне электрдің күшті кернеуі түсірілгенде
туннельдік эффект деп ата-
латын кванттық механикалық құбылыс әсерінен, электрондар потенциалдық
тосқауылдан өтіп кете алады.
АГРЕГАТТЫҚ КҮЙЛЕР (латынша «аггреро – қосып аламын, байлаймын»),
з а т т а р д ы ң – бір зат күйінің екінші бір күйге ауысуы оның бос энергия-
сының, энтропиясының, тығыздығының және басқа физикалық қасиеттерінің
секірісті өзгерісімен қосақтасып өтетін күйлері. Бүкіл заттар (кейбіреулерін
ескермегенде) үш агрегаттық күйде –
қатты, сұйық және газ тәрізді күйлерде
бола алады. Су қалыпты қысымда
р = 101 325 Па = 760 мм сынап
бағанында және Т = 0ºС-та мұз
болып кристалданады, ал
100ºС-та қайнап буға айналады.
Темір қалыпты жағдайда (0°С-
та, 760 мм сынап бағанына
тең қысымда) қатты дене, бірақ жеткілікті жоғары температурада (1535°-та)
балқып сұйыққа айналады. Оны буландырып газға айналдыруға болады. Қалыпты
жағдайда оттек газ болып табылады, – 183°С-та сұйылады, ал – 218°-қа дейін
салқындатылғанда қатаяды (яғни қатты күйге айналады). Т ө р т і н ші а г р е-
г а т т ы қ к ү й г е көбінесе
плазма жатқызылады. Заттардың агрегаттық күйлері
олардың физикалық жағдайларына, негізінен Т мен р-ге байланысты. Газдарда
