20
на қызыққан ғой. Мына Алтын Адам алтын-
мен апталып жерленгеніне қарағанда жер мен
елді қорғаған қолбасшы болған шығар, сірə.
Еламан: – Жоқ, ол сақтардың патшасы
болған.
Айдос (қулана қарап): – Онда оның хан-
шайымы жаңа Балнұр айтқандай неге Ресей
жеріне жерленген?
Арыстан (қабағын шытып): – Есік
обасындағы Алтын Адам біздің дəуірімізге
дейінгі V ғасыр, ал Ресей жерінен табылған
ханшайым біздің дəуірімізге дейінгі ІІІ
-ІV ғасырдікі деп болжам жасалып отыр.
Арасындағы айырмашылыққа назар
аударсаңшы.
Əлібек: – Ханшайымның мүрдесі Ресей
жерінде табылды дегенімізбен, сол Қосағаш
қазақтың жері емес пе?Онда əлі күнге қазақтың
ауылдары тұрады. Кезінде қазақтар моңғол
жеріне осы арадан өткен ғой.
Айдос (Арыстанға сынай қарап): – Со-
нымен сен кішкентай Алтын адамды тауып
алсаң не істер едің? Алтыннан тіс саласың ба?
Балнұр (екеуінің сөзіне үрке қарап):
– Балалар, əруақтар мекенінде тұрып ондай
сөздерді айтуға болмайды.
Арыстан (сəл қызбаланып): – Сен сабаққа
мойның жар бермей жүріп пəсейіп қалғансың
ғой. Əйтпесе мұндай сұрақ қоймас едің. Оны
тауып алсам, мына Айдос секілді балалардың
миындағы «суын» азайтып, өздерін елшіл,
мемлекетшіл ете гөр, елім мен жерімді аман
қыл деп жалбарынар едім.
Айдос: – Өзің ше? Елшілсің бе?
Арыстан: – Əрине, жақсы оқитын бала
түбінде еліне, мемлекетіне қызмет ететін бола-
ды.
Айсұлу (қамығып, қабағын шыта): –
Осы сендердің ешнəрсенің байыбына бармай
даурығатындарың не? Бізден ұялмасаңдар да,
мына Ырысбала апайдан ұят емес пе?
Ырысбала апай: – Жо-жоқ, ұят
ешнəрсесі жоқ. Қайта мен сендердің
пікірталастарыңды қызыға тыңдап тұрмын.
Сендер туған елдеріңнің тарихын жақсы біліп,
ол туралы ойларыңды ашық айта білгендеріңе
марқайып тұрмын. Күні кеше Күлтегін
ескерткішінің Жапонияда жасалған көшірмесі
Қазақстанға жеткізіліп, ашылу салтанатының
куəсі болдық.
«Түн ұйықтамадым,
Күндіз отырмадым.
Қара терімді төктім
Қып-қызыл қанымды жүгірттім
Түркі елі үшін...
Бұл сөздерді ғаламдық деңгейде ойлай
алатын жұрт қана айта алады, балалар! Ғажап
емес пе, ғажап қой! (Ырысбала апайдың даусы-
на діріл араласып, қобылжығаннан көзіне жас
үйіріледі).
Айдос (Ырысбала апайына бір қарап,
қипақтап тұрып): - Апай, кезінде кеңес əскери
бөлімшелерінің осы ескерткішті нысана етіп
атқылағаны рас па?
Ырысбала апай: (Айдостың бетіне
сүйсіне қарап): - Рас. Рас. Күлтегіннің
құндылығы неде? Көне түрік ескерткіші
екендігінде. Анығын айтсақ – жазуын-
да. Біреулер оны «Орхон- Енисей жазба-
сы», енді бірі «Руна жазуы» десе, үшінші бір
зерттеушілер «түрік қарпі» дейді. Күлтегін
ескерткішінің бір бетінде түрік жазуы,
екіншісінде қытай жазуы бар. Не себепті екені
белгісіз, түрік жазуы бар бетіне сызат түскен.
Сондықтан көрушілер де, журналистер де
қытайша жазуы бар жақты сылап-сипап, елге
көрсетеді. Олай болмауы керек. Біз ұлт рухына
қажетті нəрсені істеуіміз керек.
Айсұлу (сабақ кезіндегі тəртіпті
қадағалайтын мінезіне басып, Айдосқа қабағын
шыта қарап): - Керексіз сұрақ қойып, апайды
шаршатпайық деген келісімімізді ұмытпаңдар!
Айдос: – Менің түсінбейтінім, неге
сабақты жақсы оқитын балалардың сұрағы
оңды да, біздікі қыңыр болады.
*«Үркер»*№6* 2014
21
Балнұр: – Олар біледі, білген соң айта-
ды.
Айдос (ызаланып): – Ал, онда сендер Ал-
тын Адамның қай тілде сөйлегенін де білетін
шығарсыңдар. Тоныкөк пен Күлтегін бабала-
рымыз ше?
Арыстан (сəл ойланып): – Үнді-парсы
тілінде сөйлеген болуы керек.
Балнұр: – Жоқ, меніңше түркі тілінде.
Ырысбала апай: - Дəл қазір қолға алы-
нып жатқан «Батыс Қытай – Батыс Еуропа»
магистралының құрылысын жүргізгенде де
Алматының батысынан 160 шақырым жердегі
Кенен ата ауылы тұсынан көп қазба байлық
табылды. Əсіресе ондағы үлкен астау елдің
қызығушылығын қатты оятты.
Арыстан (ойлана қарап): - Интернеттен
мынадай өлең оқып, ұнаған соң жаттап алып
едім, авторы кім екені көрсетілмепті:
Болса да қанша берік, заты қатты,
Байқасам, қақ жарылып қақырапты.
Қым-қуыт құрсауланып, шегеленіп,
Əйтеуір ыдыс деген аты қапты.
Басынан ұшып кетсе ғанибет күн,
Қалмайды осы астаудай зар илеп кім?
Түбіне қырық жамау қарап тұрып,
Өзімнің тағдырымды тани кеттім, -
қазба байлықтар деген қазақтың жер
қоймасына қойып кеткен тарихы ғой.
Айдос (екі езуіне мысқыл үйіріліп): -
Арыстан, сен бүгіннен бастап археолог-тарих-
шы, ақын болып кетіп жүрме!
Арыстан: - Болса несі бар?! Мына
Таңбалыдағы таң атқаннан күн батқанға дейін
күн сəулесі түсіп тұратын жартастардың ұшар
басына шекілген суреттердің жанында тұрып,
сенің балаңа дəріс оқимын. Əкең де сабақ
оқымаушы еді, сен де соған тартқансың ба деп,
ыңғайы келсе құлағынан созып-созып аламын.
(Балалар Арыстанның сөзіне ду күледі)
Обаларды өз бетінше аралап кеткен
Еламанның даусы естіледі. Ол қолындағы
кішкентай затын бұлғақтатып, қуанышты
кейіпте жүгіріп келеді.
Еламан: – Мен Алтын Адамның
құртақандай бейнесін таптым!
Балалардың барлығы Еламанның
қолындағы затқа ентелей ұмтылады.
Шындығында Еламанның қолында Алтын
Адамның кішкентай бейнесі тұр. Шошақ бөркі,
қаусырма киімі, шалбары бəрі-бəрі аумайды.
Киімдегі өрнектерде де таңбалы жазулар бар.
Арыстан (толқып): – Құдай тілекті
береді деген осы екен ғой. Біздің мемлекетшіл,
елшіл боламыз деген ниетімізді қабыл еткен
екен.
Бұл кезде балалардың Алматыға қайтар
уақыты да таяп қалған еді. Олардың жанына
қарт археолог Бекен Нұрмұханбетов келіп:
– Балалар, жақсы, білімді болып өсіп
келеді екенсіңдер. Сендерге қарап сүйсініп
тұрмын. Енді сендерге, болашақтың ұрпағына
бір аманатым бар. Орындайсыңдар ма ?
Балалар (шулап): – Орындаймыз, орын-
даймыз. Айтыңыз.
Бекен Нұрмұханбетов: – Алтын
Адамның табылғанына 40 жыл болды. əлі
күнге дейін өз үйі жоқ. Яғни, жеке ғимарат
салып, қазір табылып жатқан мүрделерді бір
орталыққа жинақтау керек қой. Соны сендерге
аманаттадым.
Балалардың ішінен Санжар суырылып
шығып (сенімді түрде):
– Ата, аманатыңызды орындаймыз.
Сеніңіз.
Балалар дуылдаса келген автобусына
міну үшін сахнадан шыға бастайды. Қарт
археолог болашаққа үміттенуге болатынын
сезінгенде, жан дүниесін қуаныштың сəулесі
кернеп, арттарынан қол бұлғап қала береді.
Жəнібек ҚОЙТАЙ,
І. Жансүгіров атындағы гимназияның
11-сынып оқушысы.
Алматы қаласы.
Жəнібек ҚОЙТАЙ
. «Аманат»
