Графика. Орфография. Орфоэпия

алдындағы сөздің түрлері мен жанрлары көбейіп отырған кезде, ауызша сөз 
арналары қоғамдық-әлеуметтік маңыз алып отырған тұста орфоэпиялық 
нормаларды теориялық тұрғыдан тиянақтап отырудың маңызы айрықша. Бұл 
ретте оның теориялық мәселелері фонема, фонология ілімдерімен тығыз 
байланысты қаралатыны белгілі.
Тілдің мағыналық бірліктерін бір-бірінен ажыратуға қабілеті бар 
парадигмадағы фонологиялық бірліктер (19 дауыссыз, 9 дауысты) 
синтагмалық қатынасқа, яғни көлбеу тізбекке түскенде уақыт жағынан 
бірінен кейін бірі келе отырып, әртүрлі дыбыстық реңкте объективтенеді. 
Мысалы, 
тас
дегендегі [с] индивидтің, тілдік ұжымның психикалық 
санасындағы осы дауыссыздың дыбыстық образына сәйкес келсе, та[с]-ша 
дегендегі <с> көршілес [ш]-ның әсерінен түрленіп [ш] түрінде айтылады. 
Сөйтіп, психикадағы, яғни парадигмадағы <с> 
шана
дегендегі өзге бір [ш]-
ның дыбыстық образына сәйкес келеді. МФМ өкілдері психикадағы, яғни 
парадигмадағы фонемаларды инвариант, ал инварианттың синтагмалық 
қатынасқа түскендегі, парадигмадағы өзге бір дыбысқа ұқсап кететін 
түрленімін вариант деп атайды. Мысалы, кө[з] дегендегі <з> парадигмадағы 
инвариант <з>, ал синтагмалық қатынасқа түскенде бұл <з> әлсіз позицияда 
[с] түрінде дыбысталады. [к
01
өс
01
с
01
үз] (көзсіз), сөйтіп, ол 
сөн 
дегендегі 
инвариант [с]-ның әлді позициядағы репрезентантына сәйкес келеді. 
Фонема теориясы бойынша әр фонема-инварианттың дыбыс шоғыры 
болады. Ол шоғыр инварианттың синтагмалық қатынасқа түскендегі әртүрлі 
дыбыстық қоршауына (позицияға) байланысты түзіледі. Мысалы, <з> 
фонема-инварианттың әлсіз позицияда [ж], [ш:], [с] түріндегі варианттары 
бар. Осы фонеманың жалпы әлді және әлсіз позицияларда әзірге бізге белгілі 
16 дыбыстық репрезентанты бар. Ал осы дыбыстық репрезентанттар 
инвариант фонеманың дыбыс шоғырын (қорын) құрайды. 
[р] [зат] 
зат
[з
0
] [з
0
ор
0
] 
зор
[з] [з
1
] [з
1
ер
1
] 
зер
[з
01
] [т
01
өз
01
] 
төз 
 
[ж] [қажжұуа] 
қаз жуа
<з> –– [ж] [ж
0
] [бож
0 
ж
0 
ор
0 
ға] 
боз жорға
[ж
1
] [т
1
еж
1 
ж
1
ет
1
] 
тез жет 
[ж
01
] [к
01
өж
01
ж
01
ақсы] көз жақсы 
[ш] [жашшықты] жаз шықты 
[ш] [ш
0
] [с
0
ош
0
ш
0
ы] созшы 
[ш
1
] [с
1
әб
1
іш
1
ш
1
өп] сәбізшөп
[ш
01
] [т
01 
өш
01 
ш
1
і] төзші 
[с] [с] [жассын] жазсын 
[с
0
] [с
0
ос
0
сүн
0
] созсын 
[с
1
] [бес
1
с
1
із
1
] безсіз 
[с
01
] [к
01
өс
01
с
01
үз
01
] көзсіз 

Осы кезге дейін орфоэпиялық норманың тілдік базасы ретінде фонема-
инварианттың әлсіз позициядағы дыбыстық өзгерісі, яғни варианттары 
негізге алынды: [ағалма] 
ақ алма
, [ақпілек] 
ақ білек
т.б.
Алайда фонема теориясы бойынша инвариант-фонеманың әлсіз 
позициядағы дыбыстық өзгерісі, осы көрсеткендегідей тек в а р и а н т 
түрінде ғана жүзеге аспайды, оның в а р и а ц и я деп аталатын түрленімі де 
болады.
Парадигмадағы фонемалардың қайсыбірі (инвариант-фонемалар) 
синтагмалық қатынасқа (көлбеу шынжыр қатар тізбекке) түскенде, олар сол 
тілдің фонологиялық парадигмасында жоқ өзгеше бір дыбыстық реңкте 
материалданады. Мысалы [атцыз] 
атсыз
, [қатчы] 
хатшы
, [авайбол] 
абай бол
т.б. 
Парадигмадағы фонеманың синтагмалық қатынасқа түскенде, сол 
тілдің фонологиялық парадигмасында жоқ өзгеше бір дыбыстық реңкте 
объективтенуі 

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: