–  жер атау ла ры . (оқушылар Тар ба ға тай

134
IV бө лім. Ту ған өл ке та ри хы.
Өл ке та ну – оның өт ке нін мақ та ныш ету елі міз дің әр бір айма-
ғын, ауда ны, тіп ті, қа ла, ауылы ның та ри хын на си хат тау Қа зақ- 
стан Рес пуб ли ка сын дә ріп теу. Ар хе оло гиялық қаз ба ма те ри ал да-
ры, құжаттар, зат тай де рек тер, су рет тер, ай мақ тың мә де ниеті мен 
ша ру ашы лы ғы ту ра лы мә лі мет тер, бө лім атау ла рын өз гер ту ге де 
бо ла ды, қол да ғы бар құн ды лық тар ды жо ға лт пай, оқу шы лар дың 
бі лім қо рын мо лайту жо лын да бас қа фор ма лар ды із деу өмір қа-
жет ті лі гі бо лып та бы ла ды.
Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның Пре зи ден ті Н.Ә. На зар баев тың 
2004 жыл ғы ха лық қа ар нал ған Жол да уын да: «Бір тін деп ха лық-
тар дың кө лем ді де мол мә де ниет мұ ра сын, со ның ішін де қа зір гі 
ұлт тық мә де ниет, фольклор, салт тар мен дәс түр лер дің жүйе сін 
жа сау, екін ші ден, ұлт тың та рих үшін ерек ше ма ңыз ға ие ірі де 
ма ңыз ды та ри хи, мә де ни ар хи тек ту ра лық ес ке рт кіш тер ашылуын
қам та ма сыз ету», – де ген сөз де рі бар. Сон дық тан тәуел сіз дік 
жо лын да ғы кү рес – эко но ми ка ның өр кен де уіне ар нал ған үл гі-
лі ең бек ке то лы жол. Ел ба сы ның ха лық қа ар нал ған Жол да уын да 
айтыл ған дай, өл ке та ри хын жа сау, көп ұлт ты ұр пақ тың оны жақ-
сы бі ле тін дей бі лім бе рі луі – ке зек күт тір мейт ін мін дет. Өл ке та ну 
бо йын ша жи нал ған ма те ри ал дар ды қол да ну:
1) өл ке та ну ма те риалын са бақ қа кі ріс пе тү рін де не ме се са бақ 
ба ры сын да ғы сұ рақ қа жа уап ре тін де;
2) бел гі лі бір оқи ға ның нақ ты лы ғын көр се ту мақ са тын да;
3) оқу ма те ри алы на то лық ты ру ре тін де.
Бұл әдіс тер са бақ ба ры сын да әр түр лі фор ма лар да жү зе ге 
асуы мүм кін. Мы са лы: ма те ри ал мұ ға лім әң гі ме сі ар қы лы жет-
кі зі ліп, жұ мыс істеледі, жер гі лік ті жағ дай ту ра лы құжат ма те-
риал да ры, ғы лы ми ма қа ла лар ды пай да ла нып, қо ры тын ды жа-
сауға бо ла ды, т.б. Ар хе оло гиялық қаз ба ке зін де та был ған ша ғын 
ол жа (са қи на, сыр ға, бі ле зік,тең ге лер) де рек ре тін де пай да ла-
ны ла ды. Өл ке та ну са бақ та ры сы нып тан тыс өт кі зі ле тін тәр бие-
лік ша ра ла ры мен ұш та са ды. Ту ған өл ке ге сая хат, жо рық тар, та-
ри хи құжаттар қо рын жи нау, зат тай ай ғақ тар, көр ме лер, мек теп 
мұражайындағы экс по нат тар оқу шы лар дың отан дық та рих жө-
нін де гі бі лімін то лық ты ру үшін қа жет. Өйт ке ні оқу шы лар дың 

135
өз де рі не әң гі ме са ба ғын өт кі зу ді ұсы на ды. Мұ ға лім нен тап сыр-
ма ал ған оқу шы та қы рып тың маз мұ нын ашу үшін жер гі лік ті та-
ри хи ма те ри ал ды пай да ла нып, ре фе рат тар, баян да ма, шы ғар ма 
жа зып, оны ауыз ша әң гі ме леп айт ып бе ре ді. Тә жі ри бе бо йын ша 
не гіз гі сұ рақ тар ды оқу шы лар дың ха бар ла ма лар мен баян да ма ла-
ры тал дап бе ре ді: ал дын ала баян да ма лар да йын дауға, ке рек ті 
әде биет тер ді ірік теп алу ға кө мек те се ді, са бақ ты қо ры тын ды жа-
сау өз де рі не тап сы ры ла ды. Оқу шы лар дың із де нім паз ды ғы мен
зерт теу ле рі ба ры сын да жи нақ тал ған ма те ри ал дар «Біз дің жер-
лес те рі міз – Ұлы Отан со ғы сын да», «Ал ғаш қы құ ры лыс қа қа тыс-
қан дар» ат ты өл ке та ну ға ар нал ған се ми нар са бақ тар да пай да ла-
ны ла ды. Қа зір гі уа қыт та за ман процесіне сай бұ қа ра лық та рих қа 
қы зы ғу, оны қор ға жи науға де ген бел сен ді лі гі ар тып оты ра ды.
Ұр пақ тың өт кен өмі рі ту ра лы ба ба лар дың ер лік ең бек үл гі сі не 
құр мет пен қа рауды тәр бие леу де мек теп мұ ра жайы ның ала тын 
ор ны ерек ше. Мек теп мұ ра жайы мек теп жас та ры ның ор та лы ғы 
бо лу мен қа тар, оқу мен тәр бие лік мақ сат тар ды үй лес ті ре жүр-
гі зу де гі рө лі зор. Мек теп мұ ра жайы ның бір ерек ше лі гі та ри хи 
түпнұс қа лы ма те ри ал жиын ты ғы, та ри хи құжаттар бел гі лі бір 
тәр тіп пен пән нің нақ ты лы жа уап кер ші лік пен өт уіне кө мек те-
се ді.Бі лім мен тәр бие бе ру мақ са тын да жи нақ тал ған мұ ра жай 
ма те риал да ры, әри не, жүйелі түр де та қы рып тық-экс по нат тар 
бө лі мін де жи нақ тал ған. Мек теп мұ ра жайы – та рих пә ні, қо ғам-
дық пән дер үшін тап тыр майт ын құн ды лық, ол оқу шы ның же ке 
ба сы ның қа лып тас уына ық пал ете ді. Әр шә кі рт тің дү ни еге көз-
қа ра сын анық тау мен қа тар пат рио тизм үл гі сін де тәр бие леп, ұлт-
жан ды аза мат бо лып кет уіне се ні мі зор. Мұ ра жай да ғы әр бір іс-
әре кет та рих, қо ғам дық пән ге де ген қы зы ғу шы лық ты арттырып, 
өз бе тін ше шы ғар ма шы лық пен жұ мыс іс тей ала тын дә ре же ге
жет кі зе ді. Та қы рып та ғы қан дай да бір проб ле ма лық қиын дық тар 
көз бен көр ген та ри хи жә ді гер лер же ңіл де ті ліп, оқу шы да тұр ғы-
лық ты ес те қа ла тын бі лім қа лып тас ты ра ды. Мұ ра жай ды, әри не, 
зат тай экс по нат тар сыз (ал ғаш қы дәуір лер, ер те, ор та ға сыр) көз ге 
елес те ту мүм кін емес. Киім түр ле рі, кү міс тең ге лер, қа ру-жа рақ 
түр ле рі, т.б. – адам дар дың сан ға сыр лық ең бе гі нің куәсі. Адам 
дам уын ың нақ ты лы ғын біл ді ре тін ар хе оло гиялық анық тау лар, 

136
ар хе оло гиялық қаз ба лардан табылған заттай деректер ғы лым ға 
үл кен үлес қо сып отыр. Жер гі лік ті жер ден та был ған ма те ри ал-
дар көр не кі лік тү рін де құн ды әрі мұ ға лім әң гі ме сі не арқау болса, 
на ғыз шы найы су рет те ме туындайды. Егер оқу шы ес кі мен жа-
ңа тұр мыс тық зат тар ды көр нек ті түр де са лыс ты рып көр се , ұзақ 
уа қыт ес те қа ла ды, мы са лы, өл ке та ну мұ ра жа йын да ежел гі қа-
зақ тар кие тін ты мақ, қы мыз құя тын са ба, ожау, киіз тө се ніш тер 
үл гі сі қойыл ған. Оқу шы лар бұ рын ғы ең бек түр ле рін, тұр мыс ты, 
мә де ниет ті бү гін мен са лыс ты ра оты рып, адам ның қан дай дә ре-
же де да мы ған ды ғын аша ала ды. Мек теп мұ ға лі мі эт ног ра фиялық 
ес ке рт кіш зат тар ды, оның үл гіле рін жа сауды ауыл ше бер ле рі мен 
кез де су ба ры сын да ке лі сіп жи нақ тайды. Көш пе лі бол ған қа зақ 
хал қы ның салт-дәс түр ле рін, тұр мыс тық зат та рын (ағаш та бақ 
пен ас тау), мә де ниетін де гі ерек ше лік те рін аль бом тү рін де де жи-
нақ тау ға бо ла ды. Өл ке та ри хын оқу то по ни ми ка (грек. то пос – 
жер, они мо – атау) ғы лымын сыз мүм кін емес, өйт ке ні жер ті лі
сол жер дің та ри хын біл ді ре ді. Же ті су өзе нін жа ға лай қон ған ел 
өзен бо йына егін егіп, со ны су ға ру үшін ата ған. Атау лар ға тал дау 
бе ру дің өзі – өт кен ді, бел гі лі бір та ри хи оқи ғаны білу. Өл ке нің 
өз от ба сың нан бас та ла ты нын, рес пуб ли ка та ри хын, мә де ниетін 
мең гер мей, Ота нын сүйе тін аза мат тәр бие леу жә не ұлт тық са-
на ны қа лып тас ты ру мүм кін емес. Қай ке зең де адам зат ал дын да 
тұр ған мұ рат-мін дет тер дің ең бас ты сы – өзі нің ісін, өмі рін жал-
ғас ты ра тын са лауат ты да са на лы ұр пақ тәрбиелеу.
Ар хе оло гиялық қаз ба де рек те рі 6-сы нып та ғы Шы ғыс Қа зақ-
стан та қы ры бын да ке ңі нен пай да ла ны ла ды. Шы ғыс Қа зақ стан-
ның ер те те мір дәуірі мә де ниеті не бай ла ныс ты Ші лік ті ес ке рт-
кіш те рі бо йын ша ар найы да йын дал ған фо то бей не лер ар қы лы 
көр се ті ліп, тү сін ді рі ле ді. Оқу шы лар өз қиял да рын көр ген де рі мен 
байы тып, «Бе рел оба сы», «Ші лік ті та ри хы» ат ты әң гі ме құ рас ты-
рып жаз ады.

жүктеу 10,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: