Бағдарламасы аясында іске асырылды David В. Brinkerhoff, Rose Weitz, Suzanne T. Ortega

ДЕВИАНТТЩ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ,  ҚЫЛМЫС  ЖӘИЕ  ҚОҒАМДЫҚ  БАҚЫЛАУ
165
Назар
аударыңыз
Денені ерекше түрлен- 
ДІРУ
С
оңғы  жылдары 
«денені 
ерекше 
түрлендіру» 
айрықша  сұранысқа 
ие  болып  жатыр.  Бүлардың  арасында 
«бүкіл  денеге  салынатын  тату-сурет- 
тер,  ірі  пирсингтер,  теріге  ыстық  метал- 
мен  басылған  белгілер,  үстараның  не 
пышақтың  көмегімен  соғылған  сәндік 
тыртықтар  бар.  Сонымен  қатар  бүл 
суреттерді  бетке,  мойынға,  сондай-ақ 
дененің  көрінетін  басқа  да  бөліктеріне 
салғызады.
Әйелдің  мойнындағы  нәзік  көбелек- 
тің,  ер  адамның  білегіндегі  айдаһардың 
тату-суреті  көп  сөкеттік  тудырмайтын 
қалыпты  көрінюке  айналған 
Алайда 
денені  шектен  шыға  безендіру  эдістері 
девианттылық  деп  есептеледі  Америка- 
лықтардың  көбі  мүндай  түрлендіруді  тек 
жағымсыз  ғана  емес,  тіпті  жиіркенішті 
деп  санайды.  Батыс  мәдениетінде  дене- 
дегі  сүйықтықтар  лас  болып  саналады 
жәнетеріні тесіп, қанның не іріңніңсыртқа 
шығуына  мүмкіндік  беретін  кез  келген 
(медициналық емес)  әрекет  айыпталады 
(Pitts-Taylor,  2003).  Қоғам  әсіресе  әйел- 
дің  денесін  түрлендіруге  қарсы.  Өйткені 
біздің  мәдени  нормаларымызда  әйелдің
МЕДИА ЖӘНЕ  МӘДЕНИЕТ
тегіс денесі  сүлулықтың белгісі  болып та- 
нылған.
Сонда  адамдар  неге  денелерін 
бүлайша  өэгертеді?  Бүл  дәстүр  әсіресе 
«замауни примитивтер», скейтерлер мен 
скинхэдтер  сияқты  субмәдениеттерде 
жиі кездеседі (Atkinson 2003; Pitts 2003).
Осы  субмәдениеттердің  аясында  де­
не т  түрлендіру  тартымдылықтың  және 
топқа  мүше  болудың  нышаны  саналады. 
«Заманауи  примитивтер»  тобыныц  бір 
мүшесі бұл  туралы:  «Бүл  -   мақтаныштың, 
ешкім тартып ала алмас ересектіктің бел- 
гісі. Татуды сол үшін жақсы көремін. Өзімді 
осы  тайпаның,  осы  үйірдің  өкілі  ретінде 
сезінемін», -  деген пікір білдірген (Atkinson 
& Young, 2001.129-30).
Кейбір адамдар науқастаныгі, химио- 
терапиядан  өтіп,  операция  жасатқан  соң 
өзін  қайга  қолға алып,  рухын  катеру үшін 
денесін түрлендірудің ауыр процедурасын 
басынан  өткізеді.  Мәселен,  бір  жас  әйел 
зорлыққа  үшырағаннан  кейін  тату-сурет 
салдырғаны  денесін  қайта  «қалпына  кел- 
тіруге»  көмектескенін  айтады:  «Татуиров­
ка  салып  жатқанда  унемі  айқайлаумен 
болдым  Бойымдағы  үрей  мен  жек  көру, 
қасіреттіц  бэрі  сыртқа  шықты.  Тәнімді 
инемен  піскілеген  сайын  сол  зорлықтыц 
дертінен  айыққандай  болдым.  Біреумен
қаншама үзақ сөйлессем де денемді осы- 
лайша  өзіме  қайтаруыма  мүмкіндік  бере 
алмас  еді.  Сол  күнді  екінші  туған  күнім 
және қайта өмір сүруді бастаған күнім деп 
есептеймін» (Atkinson & Young, 2001  129-30).
Сондай-ақ  адамдар  денені  түрлен- 
діру  әдісін  саяси  мәлімдеменің  бір  түрі 
ретінде  пайдалана  алады.  Мәселен, 
«заманауи 
примитивтер» 
полинезия- 
лық  және  маорилік  татуларды  қолдану 
арқылы  қазіргі  заман  мәдениетін  қа- 
былдамайтынын.  өэдерінің  бастапқы, 
табиғи  өмір  сүру  қалпын  устанатынын 
дәлелдегісі келеді.
Жағымсыз мінез-қүлық: шиеленіс теориясы
Девианттылықтың  классикалық  құрылымдық-функциялық 
теориясы -  Роберт Мертонның  (1957)  шиеленіс теориясы.  Шиеленіс 
теориясы  бойынша  көпшілігіміз  конформистпіз,  яғни  біз  Америка 
қоғамының мәдениеті қабылдаған мақсаттарына мәдениетке сәйкес 
құралдардың көмегімен жетуге  болатынын түсінеміз.  Шиеленіс  гео- 
риясыныңтұжырымы бойынша, осылайша адамдар осы мәдени тұр- 
ғыдан мақұлданған мақсаттарға дәл  солай (мәселен,  университетте 
оқу немесе жалақысы жоғары жұмысқа тұру) мақұлданған құралдар- 
дың  көмегімен  (мәселен,  сабақты  жақсы  оқу,  жұмысқа  уақытында 
бару деген сияқты) жете алмағаида девианттылық туындайды.
Шиеленіс  теориясы  көбінесе  төменгі  әлеуметтік  сатыдағы  қыл- 
мысты  түсіндіру  үшін  қолданылады.  Бұл  теорияда  америкалықтар- 
дың  экономикалық  габысқа  қол  жеткізу  мақсатын  көздейтіндері 
жайлы  айтылады.  Дегенмен  төменгі  таптағы  америкалықтардың 
арасында  осы  мақсаттарға  мәдениет  мақұлдайтын  әдістермен -  мы- 
салы,  заңгер  болу  үшін  білім  алу  жолымен,  кәсіби  спортшы  болу 
үшін  күнделікті  жаттығу  жасау жолымен  -   қол  жеткізетіндер  жоқ- 
тың қасы. Мертонның пікірінше, төменгі әлеуметтік сатыдағы адам­
дар  америкалық  құндылықтарды  жоққа  шығарғандықтан  емес,
Шиеленіс теориясы бойынша 
мәдени тұрғыдан мақұлданған 
мақсаттарға дәл солай мақұл- 
данған құралдар арқылы 
жете алмаудан девианттылық 
туындайды.

166
6-ТА РА У
Үғы м д а р д ы ң  қоры ты нды сы
Девианттылың теориялары
Н е г ізг і  с у р а қ
Н е г із г і т у ж ы р ы м
Д е в и а н т т ы л ы қ т ы ң
с е б е б і
Д е в и а н т т ы л ы қ  осы  
т о п т а р д а  б о л а т ы н ы н  
т ү с ін д ір у  о ң а й
Алғашқы
әлеуметтену
Ерте бала кездегі 
әлеуметтену
Анасы Тиффаниді 
қушақтан, онымен жиі 
сөйлесу арқылы оның 
бойына тілдік және 
әлеуметтік қарым- 
қатынастарды сіңіреді
Ерте бала кездегі 
әлеуметтену
Ерте бала кездегі 
әлеуметтену
Қ у р ы л ы м д ы қ -ф у н к ц и я л ы қ  т е о р и я
Шиеленіс
теориясы
Неліктен адамдар 
д ев и ан тты лы ққа 
барады
Девиан ттылық -  әлеу- 
меттік қу р ы л ы м н ы ң  
нормадан ауы тқуы ны ң 
сипаты
Қоғамның 
мақсаттары мен 
оларға қол жеткізу 
қүралы арасындағы 
сәйкессіздік
Қажетті мақсатгарына 
берілген тәсілдермен 
қол жеткізе алмайтын 
жүмысшы  және төменгі 
әлеуметтік сатыдагы 
адамдар
К о н ф л и к т  т е о р и я с ы
Дағдарыс
теориясы
Қат ресурстарга 
қол жеткізудід 
теңсіздігі қалайш а 
д ев и ан тты лы ққа 
әкеледі?
Д е в и а н т т ы л ы қ - қат 
ресурстар үшін бәсеке 
мен конфликтіге 
қатысты қал ыпты  
реакция
Тецсіздік және 
бәсеке
Барлық әлеуметтік сатылар: 
төменгі сатыдағылар 
негізгі қажеттіліктерді 
қанағаттандыруға 
және наразылықтарын 
білдіру мақсатында 
ереже бұзуға мәжбүр. 
Жоғарғы сатыдағылар 
деви антты лы қты  өз 
артықш ы лықтарын  көрсету 
мақсатында  қолданады
С им волды к; и н т е р а к ц и о н и з м  т е о р и я с ы
Символдық
интеракционизм
теориясы
Неліктен бір 
тои екінші 
топқа қараганда 
д ев и антты лы ққа 
бейім?
Басқа әлеуметтік 
мінез-құлықтар секілді, 
девиант гылықты да 
үйренуге болады
Кейбір
субмәдениеттер 
әлеуметтену 
жолымен үйренген, 
девиантты лы қты  
тудыратын 
құндылықтарға ие
Қылмыскер бандылар және 
девиантты субмәдениеттер 
мен аудандарға қосылған 
адамдар
Қорқытып-үркіту
теориясы
Мойынсұнуға 
қарагаида 
дев и ан тты лы қ 
қанд ай  жағдайда 
жақсы болып 
көрінеді?
Дев ианттылы қ -  
шы гы н мен пайданы 
есептеу негізінде 
жасалған тацдау
Жазалау жүйесінің 
әлсіздігі (шыгынына 
қарағанда 
де виа нтт ы л ы қт ы ц 
пайдасы көп)
Бар лықтоптар әсіресе 
конформизмпен алшақ 
адамдар
Ат таңу теориясы
Іс-әрекеттер мен 
адамдар қалай 
де виант болып 
шығады?
Дев ианттылы қ - 
салыстырмалы нәрсе, 
ол басқалардың 
іс-әрекетті немесе 
оны істеушіге қандай 
ат қоятыпына 
байланысты
Іс-әрекеттері 
девиантты деп 
тан ылған  және бұл 
атау мансапты қ 
девиантқа 
ай налдырады  деп 
мойындайтындар
Күші көп адамдар күші аз 
адамдарта девиантты деп 
айдар тағады