391
a’ b’ F жəне АВF үшбұрышынан
1
S
l
f
ab
=
; одан
1
fl
S
ab
=
шығады. f:ab=К қашықтық өлшегіш коэффициенті деп аталатын
тұрақты шама болып табылады. Сондықтан S = Кl-с түріндегі фор-
муласын толық қолданады. Бұл формула қашықтық өлшегішпен
жазық жерлердегі арақашықтықты өлшегенде пайдаланылады.
Өлшегіш тақтайшадағы 1 см жергілікті жердегі 1 метр ұзындыққа
сəйкес келеді. Сондықтан ара қашықтықты өлшеу барысында
тақтайша мен қашық өлшегіштің жіптеріндегі көрсеткіш
17 см болса ол жергілікті жердегі 17 метрге сəйкес келеді.
10.17 сурет. Көру түтігінің сызбасы (А): 1-объектив; 2-окуляр; 3-жіпті
торлар; 4-қосымша линза. Негізгі нысаналау торлары (Ə): 1-1; 2-2
Қашық өлшегіштің жіптері 300 метрге дейінгі арақашықты
өлшей алады. Өлшеудің дəлдігі сызықтың ұзындығының
300
1
-
400
1
сəйкес келетіндіктен таспамен өлшегеге қарағанда төмен болады.
Сондықтан түсіру тірек торларын құру барысында жүрулердің
жақтарын ұзындығын өлшегіш таспамен өлшейді. Ал қашықтық
өлшегішпен арақашықтықты өлшеу теодолиттік жүрудің толықты-
ғын, сонымен қатар, тахомертлік түсіру барысында қолданады.
Теодолитті жұмысқа дайындау кезеңдері. Жұмысқа жарам-
ды теодолит бірнеше талаптарға сай болуы тиіс:
– көлденең шеңбердің алиадасындағы біліктің деңгейі
құралдың бас білігіне перпендикуляр орналасу қажет;
– көру түтігін бұратын білік түтіктің нысаналау білігіне пер-
пендикуляр орналасуы шарт;
– көру түтігі мен құралдың бас білігі өзара перпенди-
куляр орналасуы тиіс.
Бұл шарт орындалу үшін жұмысты бастар алдында теодолитті
тексеру керек. Ол үшін төмендегі екі шартты орындау қажет:
а) құралдың цилиндрлі біліктік деңгейі айналу білігіне пер-
пендикуляр орналасуы керек;
392
ə) көру түтігінің айналу білігі нысаналау білігіне перпендику-
ляр орналасуы тиіс.
Бірінші тексеру көлденең шеңбердің алидадасының деңгейін
көлденең түзу жағдайға келтіру үшін айналу білігіндегі деңгейді
теодолит бекітілген столдағы (А) екі көтеру винтіне параллель
бағытта орналастырамыз да, екі винтті бір-біріне қарсы бағытқа
бұрап, деңгейдің ауа көпіршігін нөл-пунктқа келтіреміз. Бұдан соң
көлденең шеңбердің лимбасын 180°-қа бұрып, ауа көпіршігінің
түзулігін тексереміз.
Егер көпіршіктер бұрынғы деңгейінде нөл-пунктте тұрса,
винттерге тиіспейміз. Егер ауытқу болса, үшінші көтеру винтінің
деңгейіне параллель бағытта орналастырып бұрап, ауа көпіршігін
нөл-пунктке келтіреміз. Теодолиттің білігін айналдырып,
деңгейдің ауа көпіршігі нөл-пунктке келеді.
10.18-сурет. Жіпті қашықтық өлшегіш арқылы сəулелнің өтуі (А);
тордың түрлері (Б)
Теодолиттің буссоль бағыттың магниттік азимутын анықтау
үшін қолданылады.
Екінші тексеру құралды көлденең түзу жағдайға келтіріп
болған соң, алидадалық шеңбердің тежегішін босатып, үлкен
көру түтігінің жіпті торларын əртүрлі затқа бұрып, шкалалы
дөңгелек лимбалы көлденең шеңбердің градустық көрсеткіштерін
тексереді. Содан соң көру түтігін 180° бұрып, екінші рет тексереді.
Егер өлшемнің дəлдігі 180° тең болса құралдың екі жақты
дəлдігі анықталды деп есептеледі. Егер екі өлшемнің ауытқуы
қалыпты болса, ауытқуды екі өлшемге бөліп жазып, көлденең
шеңбердің лимбасынан ортақ санды анықтайды. Бұл жағдайда
393
жіпті тордағы заттың бейнесі орнынан жылжып кетеді. Жыл-
жып кеткен жағдайда жіпті тордың түзеткіш винттерін босатып,
заттың бейнесінің тордың ортасы мен түйіліскенше бұрап, тура
түйіліскен сəтте винтті қатайтамыз.
Көлденең бұрыштарды теодолитпен төмендегі əдіспен
анықтайды. Құралды орнатып болған соң, көлденең түзу жағдайға
келтіріп, станды винттің ұшындағы ілгектің ұшына ауыр үшкір
темір байланған жіпті жерге сəл-сəл тигізбейтіндей деңгейде
салбыратып байлап, жерге бағытталған түзу жүргізіп, құралды
орталықтандырамыз. Теодолитті бекітетін заттық столдағы
көтергіш екі винт пен көлденең шеңбердің үстіндегі деңгейді па-
раллель орналастырып, екі винтті бір-біріне қарам-қарсы бұрап,
ауа көпіршігін нөл-пунктке келтіреміз. 180° бұрап үшінші винтті
бұрап оны да нөл-пунктке келтіреміз. Құрал əбден нөл-пунктке
келгенше винттерді бұрап, көлденең түзу жағдайға келгенін
мұқият тексереміз.
10.19 сурет. Т-30 теодолиті түтігінің көру алаңы жəне теодолитінің тік
жəне көлденең шеңберінің микроскобының шкаласы бойынша есептеу
Құрал толық көлденең түзу жағдайға келген соң алидадалық
шеңбердің тежегіш винтін босатып, белгілі бір қашықтықта
орнатылған өлшегіш тақтайшаға бағыттап, көру түтігінің жіптері-
нің ортасымен түйілістіріп, тік шеңберді бұрап заттың бейнесін
айқын дап алады.
Лимба мен верньердің көрсеткіштері ауытқып кетпес үшін
винтті қатайтып лимбаны тежейді. Содан соң бірінші верьнер
бойынша белгілі бір бағыттың бұрышының градусы мен мину-
394
ты, екінші верьнерлік өлшем бойынша тек минутының өлшемі
алынады.
Алидадалық шеңберді бекітілген күйде көру түтігін оңға бұ-
рып, нысаналайтын жолақты қаданы тауып алып, екі Верньердің
өл ше мін алып, екеуінің ортақ өлшемі
1
1
1
b
a −
=
β
шығарылады.
Со дан соң, лимбаның білігінің тежегішін босатпастан сол жақ
бағыт ты өлшеніп алынады,
1
a
өлшемінен
1
b
өлшемдері үлкен бо-
лады. Ішкі бұрыштардың өлшемі
1
1
1
b
a −
=
β
, бұл əрекетті бірінші
жар ты өлшем деп атайды.
Егер жүргізілген өлшем нысаналаушының оң жағында орна-
ласса, шеңберді оңға айналдыру (ш.о), егер шеңбер нысаналау-
шының сол жағына бұрылса, шеңбер солға айналдыру (ш.с) деп
аталады. Бір жарты өлшем жеткіліксіз болғандықтан бақылау
үшін тік шеңбердің басқа жағдайында екінші өлшем алынады,
оны екінші жарты өлшем деп атайды.
Ол үшін көру түтігін көкжиек арқылы (объективті төмен
түсіріп) өткізіп, көлденең шеңберді 90º бұрып, осы жағдайда
бірінші жұмысты тағы қайталайды да бұрыштардың екінші
мəнінің өлшемін анықтайды.
2
2
2
b
a −
=
β
екі мəннің 1
1
аспаған жағ-
дайда екі жарты өлшемнің ортақ мəніне сүйеніп бұрыштың орта ша
өлшемін төмендегі формуламен есептеп шығарады:
2
2
1
β
β
β
+
=
,
осы əдіспен бұрыштың толық мəні
β
есептеп шыға ры лады.
Жергілікті жерде теодолиттік жүрістерді жүргізу. Теодо-
лит пен əртүрлі қашықтық өлшегіш құралдарды пайдаланып
жергілікті жер сұлбасының (планының) далалық түпнұсқасын
құруды теодолиттік түсіру дейміз. Теодолит жергілікті жердегі
көлденең жəне тік бұрыштарды өлшеуге арналған казіргі кездегі
жетілдірілген оптикалық құралдардың бірі болып табылады.
Теодолиттік түсіру көбнесе көлбеулігі 6° аспайтын жазық жер-
лерде жүргізіліп, жерді орналастыру, орман шаруашылығында,
елдімекендердің жоспарын құру барысында кеңінен қолданылады.
Теодолиттік түсіру торы жергілікті жерде теодолиттік жүрістер
арқылы құрылады. Бұрылу нүктелері жергілікті жерде бекітілген
сынық сызықты желіні Теодолиттік жүру дейміз.
Ол тұйықталған тұйықталмаған жəне бір жағы тұйықталған
көп бұрыш түрінде болады. Тұйықталмаған жүрістер басы
Достарыңызбен бөлісу: | 
