Логопед сізге:
балаңыздың тілінің даму деңгейін бағалауға көмектеседі;
баланың тек тілдік дамуын ғана емес, негізгі психикалық
қызметтерінің (қабылдау, есте сақтау, зейін, когнитивтік
даму) жай-күйін анықтауға көмектеседі;
көмек стратегиясын жасауға көмектеседі;
логопедиялық бағдарламаға (жекеше немесе топ құра-
мында) енгізуге көмектеседі;
бала жасына сәйкес тек тілін түзету ғана емес, басқа да
психикалық қызметтерді дамытудың қолжетімді әдістер
мен тәсілдері туралы кеңес береді және үйретеді.
БАЛАНЫ МАҚТАП ОТЫРУДЫ, ЖЕТІСТІКТЕРІН АТАП ОТЫ-
РУДЫ ҰМЫТПАҢЫЗ!
ЕСТЕ САҚТАҢЫЗ! Дыбыстарды дұрыс айта алмайтын бала-
ның мектепке барғанда көбінесе жазу пәндерінен үлгерімі
төмен болады: қалай естісе, солай жазады. Егер сіз бес
жасқа енді толатын балаңыздың тілінің дамуына алаңда-
саңыз, уақытты босқа өткізбеңіз! Тұрғылықты мекен-
жайыңызда орналасқан емхананың логопед маманының
кеңесіне жүгініңіз.
78
БАЛАҢЫЗДЫҢ
ТІЛІНІҢ ДАМУЫ
10
БАЛАНЫҢ
АЛҒАШҚЫ
СӨЗДЕРІ
ҚАНДАЙ?
11
79
1 жас 6 айында көптеген балалар осыларға ұқсас 30-
50 сөзді үйреніп, оларды айтарлықтай түсінікті етіп
айтады және кенеттен, өз бастамасымен, сондай-ақ,
ересек адамның сұрағына жауап ретінде айтады. Кейбір
алғашқы сөздер олардың ересектермен айтылған «бала-
маларына» мүлдем ұқсамайды, алайда анасы бөбегінің
тілін жақсы түсінеді («ки» – сүйікті ойыншық мысық,
«атя» – кәмпит және т.с.с.)
Барлық балалар, баршаға ортақ (және баршаға түсінікті)
тілде сөйлей бастаудан бұрын, былдырлау кезеңінен
өтеді.
Белсенді (ауызекі) тілді дамыту үшін баламен қарым-қа-
тынаста оңайлатылған (былдыр) сөздер енгізуді жалға-
стыра беріңіз (мысалы, «гу-ли», «аф-аф», «ку-ку» және
т.с.с.), оларды түсіндірме ретінде баршаға ортақ сөз-
дермен бірге қолданыңыз. Бөбекпен
ойын-сабақ өткізгенде немесе
күнделікті қарым-қатынаста ересек
адам асықпай сөйлейді. Баламен
сөйлескенде уақытты созып, ара-
сында кідірістер жасап, айтылған-
ды 2-3 рет қайталау қажет.
А
лғашқы сөздерін кішкентай балақайлар, қыз балалар
да, ұл балалар да, әдетте, 1 жасқа толарда айтады. Ол
сөздер барлық балаларда бірдей: «мама», «апа», «на-на»
және т.б. Буындық құрылымы жағынан ол былдырлауды
еске түсіреді, әрі көбінесе олардың негізінде дыбыс-
тарға еліктеу жатады. бала өзі айтатын сөздер оның жиі
қолданылатын сөздік қорын құрайды. Алайда, шамамен
1 жасында балақай айта алатынынан да айтарлықтай
көп сөзді түсінеді. Бұл сөздер оның аз қолданатын сөздік
қорын құрайды.
1 жас шамасында алғашқы бірнеше сөзді айтып үйрен-
геннен кейін балалар жиі қолданатын сөздік қорын
өте баяу «байытады». Әдетте, бала алғашқы сөздерін
айтқаннан кейін шамамен 6 айға созылатын кезең
болады – мұндай кезеңде балақай өзі үшін аса маңыз-
ды сөздердің аздаған санын баяу меңгереді. Баланың
былдырлаған тілі ересек адамға дәл сол мезетте болып
жатқан жағдайдан ғана түсінікті болады. Мысалы, «қо-
қо» келесілерді білдіруі мүмкін: тауық, кез-келген құс,
жұмыртқа, жұмыртқа жегім келеді; «р-р-р» келесілерді
білдіруі мүмкін: ит, жолбарыс, арыстан, ырылдау, қорқы-
нышты, қорқамын.
80
БАЛАНЫҢ АЛҒАШҚЫ
СӨЗДЕРІ ҚАНДАЙ?
11
Дыбыстарға еліктеу балалардың алғашқы сөздерінде маңызды
орынға ие – бұл бала тілінің дамуындағы міндетті кезең. Егер
балақай осы іспеттес «сөздерді» өте аз пайдаланса, ойланып
көріңіз, өзіңіз осындай сөздерді баламен сөйлескенде қанша-
лықты жиі қолданасыз.
Бала ойынын бақылап отырып, оның «сөйлеу әрекетінің өнім-
дерін» жазып алыңыз:
•
сөздер (мағынаға ие кез-келген дыбыстар, буындар және
дыбыстарға еліктеу);
•
былдырлау (мағынасыз әртүрлі дыбыстар мен буындар).
•
Былдыр сөздерді пайдаланып, сөздік құрастырып көріңіз (сөз
– дыбысқа еліктеу):
Барабан – бам-бам-бам. Жарылды – бах, бабах.
Атпен шабамыз – шүу- шүу.
Мысық – мяу-мяу.
Қаз – қаңқыл-қаңқыл.
Бақа – бақ-бақ.
Бер, берші? – бер.
Ит – аф-аф.
Қарға – қар-қар.
Ұйықта – а-а-а, әлди-әлди.
Балақай үшін бар естігені және алғаш рет кезіктір-
генінің барлығы көрнекі мысалдармен (көрсетумен)
ілесе жүргені өте маңызды. Балаға өзіне таныс заттарды
табуын, олардың арасынан бейтаныс заттарды шығарып
тастауын өтініңіз. Бұл ретте, бейтаныс зат (ойыншық) 3-4
таныс заттардың арасында жалғыз болуы тиіс, олардан
ерекше болып көрінуі тиіс (мысалы, үш ақ қоян
және бір қара көбелек).
Әр ойында және тапсырмада үйренген
сөздерді қайталаңыз (пысықтаңыз) және заттардың
жаңа атауларын және олармен жасалатын әрекеттерді
қосыңыз. Алдымен затты сөзбен атаймыз, тек содан
кейін ғана дыбысқа еліктеу, лептеп сөйлеу, былдырлау
жүреді. Мысалы, баламен «ұшақты» қарап отырып: «Бұл
ұшақ. Ұшақ ұшады, ұшақ «У-У-У» деп уілдейді» деу керек.
Балаға заттың бір емес, бірнеше атауын, сонымен
қатар, бірге қолданылатын сөз тіркестерін де
үйреткен пайдалы. Мысалы: «ит – күшік». Бір
әрекетке атау бергенде, сол әрекетке себеп-
кер затты міндетті түрде көрсеткен жөн (шар
жарылды - «Бах!», жай ғана «Бах!» емес).
81
БАЛАНЫҢ АЛҒАШҚЫ
СӨЗДЕРІ ҚАНДАЙ?
11
Осымен шамалас уақытта «галосөйлемше» пайда болады, яғни
бала бір сөзбен бүкіл бір ақпаратты жеткізе алады, мысалы,
балғаны көріп, «әке» дейді. Бұл баланың оларды шатастырып
алғанын білдірмейді, ол тек: «Әкем осы балғамен жұмыс істеді»
деп айтуға тырысып жатыр, демек, сізге оның сөзінің мәнін
түсіну қажет, сонда бала ересектер өзін түсінгенін сезінетін
болады. Ойында да, тұрмыста да баланы екі сөзден тұратын
сөйлемшелер, мысалы: «яя бах» (бөпе құлады), сондай-ақ, екі
не бір сөзден не ишараттан тұратын сөйлемдер қолдануға
ынталандырыңыз.
Алғашқы (былдыр) сөздердің пайда болуына ықпал ету
үшін баламен ертегі-ойын ойнап көруді ұсынамыз.
Ересек адам сөйлегенде толық сөздерді пайдаланып,
оларды дыбыстарға еліктеумен сүймелдеуі тиіс, мысалы:
«Атпен шапқың келе ме - шүу- шүу?», «Балақай ұйықтап
жатыр - әлди-әлди/а-а-а». Бәлкім, балаңыз жаңбырды,
қарғаны және әткеншекті бірдей етіп айтуы мүмкін
(«қа-қа»), бірақ бұл үш түрлі сөз. Егер мұқият тыңдап
көрсеңіз, бала оларды әртүрлі етіп айтады.
Біраз уақыттан кейін баланың сөздік қорында ересек-
термен айтылған сөздердің қысқартылған және оңай-
латылған түрлері пайда болады, мысалы: «ит/аф-аф/р-
р-р» итті білдіреді. Осы сөздер баланың
сөздік қорында орнығуы үшін олардың
пайда болған сәтін жіберіп алмаңыз, әрі
оларды баламен сөлйескенде міндетті
түрде пайдаланыңыз.
«Үйшік» ертігісі
Міне, үйшік. Шиқ-шиқ-шиқ
(тышқан) келе жатыр: тоқ, тоқ. Кім
бұл?
Мен енді осында тұрамын.
Бақ-бақ (бақа) келе жатыр: Мұнда
кім бар?
- Мен шиқ-шиқ (мен тышқанмын).
Ал сен кімсің?
- Мен бақ-бақ (мен бақамын).
- Кел, бірге тұрайық.
Қо-қо (тауық) келе жатыр: Тоқ-тоқ.
Мұнда кім бар?
- Мен шиқ-шиқ (мен тышқанмын).
- Мен бақ-бақ (мен бақамын)
- Ал сен кімсің?
- Мен қо-қо (мен тауықпын).
- Кел, бірге тұрайық.
Кейіпкерлер қасқыр-
мен, түлкімен, аюмен
кездескенде де сөй-
лемдер осы тәртіпте
құрылады.
Есіңізде болсын,
осының барлығы бала
үшін қызықты және
тартымды болуы тиіс.
Іске сәт!
82
БАЛАНЫҢ АЛҒАШҚЫ
СӨЗДЕРІ ҚАНДАЙ?
11
Достарыңызбен бөлісу: |
