«Қазақ тілі мен әдебиеті» және «Ұлағат» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің ай сайын шығатын Республикалық

28

29

 

ІІ тапсырма. «Адамгершілік – асыл қасиет» тақырыбына 

етістікті  қатыстырып  ойтолғау  жазып  келу  тапсырылған  

болатын .

Оқушылар берілген тапсырманы талдап, қалған оқушылар 

өз пікірлерін ортаға салады. Оқушылар жауабы бағаланады. 

Жаңа сабақ. Етіс, оның түрлері. 

Етістіктен таралып бата алғансың, 

Жасықтан емессің сен, қаталдансың! 

Іс-әрекетті тәртіпке келтіретін, 

Етіс, оның түрлері деп аталғансың! Бүгінгі сабағымыз: 

Етіс,  оның  түрлері.  Бүгінгі  жаңа  сабақта  нені  білуіміз 

керек? 

1. Етістің ережесі. 

2. Етістің түрлері, жасалу жолдары. 

3. Деңгейлік тапсырмалар. 

1-слайд.  Қимылдар,  іс-әрекетті  және  әрекет  пен  оны 

жүзеге  асырушы  арасындағы  қатынасты  білдіретін  етістік 

түрін етіс деп атаймыз. 

Мысалы: Ол жуынды. Әңгіме айтылды. Олар бір-бірімен 

хат жазысты. 

2-слайд. Етістер іс істеуші мен іс-әрекеттің арасындағы 

қатынасты білдіретін етістіктің бір түрі екен. Ол төрт түрге 

бөлінеді:  өздік  етіс,  өзгелік  етіс,  ортақ  етіс,  ырықсыз  етіс. 

Жалпылама етістерге  тоқталамыз.

Өздік етіс (орындаушы өзі)

Суретпен жұмыс

Қимыл, 

әрекетті 

жүзеге 

асырушыны  тікелей,  нақты 

көрсететін  етіс  түрін  өздік 

етіс  деп  атаймыз.  «Не  істеді? 

Не  қылды?»  деген  сұрақтарға 

жауап береді. Мысалы: Жанат 

жуынды,  таранды,  киінді. 

Сонымен өздік етіс -ын, -ін, -н 

жұрнақтары  жалғану  арқылы 

жасалады. 

3-слайд. 

Өзгелік етіс (орындаушы өзге 

біреу)

Суретпен жұмыс 

Іс-әрекеттің екінші біреу арқылы 

істелгенін 

немесе 

біреуге 

орындатқанын білдіретін етістің 

түрін  өзгелік  етіс  деп  атаймыз. 

«Не  істетті?  Не  қылғызды?» 

деген  сұрақтарға  жауап  береді. 

Мысалы:  Олар  Әсияға  кітап 

оқытты,  мазмұнын  айтқызды. 

Өзгелік  етіс  -  -т,  -тыр,  -тір, 

-дыр,  -дір,  -қыз,  -кіз,  -ыр,  -ір 

жұрнақтары  жалғану  арқылы 

жасалады.     

  

 

Дара, 

күрделі  

Негізгі: Кел, 

бар. Туынды: 

Шегеле.  

Қимыл, іс-әрекетті білдіреді. 

Сұрағы: не істеді, не қылды, 

қайтті, не істесе   

Етістік  

Сабақты: Сөзді баста. 

Салт: 

Ауылға қайт.    

Іс-әрекеттің орындалуына 

қарай. Болымды етістік: Бар, 

кел. Болымсыз етістік: Барма, 

келме.   

30

31

Ырықсыз етіс (орындаушы 

белгісіз)

Суретпен жұмыс 

Іс-әрекеттің  атқарушысы,  қимыл 

иесі  арнайы  айтылмай,  өздігінен 

істелетіндігі 

көрініп 

тұратын 

етістікті ырықсыз етіс деп атаймыз. 

«Не қылды?» деген сұраққа жауап 

береді.  Мысалы:  Мәдениет  үйіне 

орындық қойылды, шам жағылды. 

  

Ырықсыз  етіс  тек  сабақты  етістіктен  жасалады  және  өзі 

жалғанған сабақты етістікті салт етістікке айналдырады. 

Ырықсыз етіс -ыл, -іл, -л, -ын, -ін, -н жұрнақтары жалғану 

арқылы  жасалады.  Мысалы:  сөз  айтылды,  уәде  берілді,  үй 

тазаланды.  

4-слайд. 

Ортақ етіс (орындаушы көп)

Суретпен жұмыс 

Қимылды 

орындаушы 

көп, 

бір  адам  емес,  бірнеше  адам 

ортақтасып  істелгенін  білдіретін 

етістікті  ортақ  етіс  дейміз.  «Не 

қылысты?»  деген  сұраққа  жауап 

береді.  Мысалы:  Оқушылар  алма 

терісті.     

 

Ырықсыз  етіс  пен  өздік  етіс  жұрнақтары  сабақты  етіс-

тікке жалғанып, оны салт етістікке айналдырады. Мысалы: 

әңгімені айтты – әңгіме айтылды. 

Өзгелік  етіс  жұрнағы  салт  етістікке  жалғанса,  салт 

етістікті  сабақты  етістікке  айналдырады.  Мысалы:  шам 

сөнді – шамды сөндірді, хат жеткізілді – хатты жеткізді. 

Ал  ортақ  етіс  жұрнағында  ондай  қызмет  жоқ.  Етіс 

жұрнақтары  кейде  бірінің  үстіне  бірі  қабаттасып  жалғана 

береді.  Мысалы:  жүр-гіз-дір-іл-ді,  айт-ыс-тыр-ды.  Ортақ 

етіс -ыс, -іс, -с жұрнақтары арқылы жасалады. 

Оқулықпен жұмыс. 238-жаттығу (ауызша). 

241-жаттығу. Берілген сөздерден қажетті жұрнақ арқылы 

өзгелік етіс, ырықсыз етіс, ортақ етіс жасап жазыңдар. 

Ойлан –   Айт –    

             Сөйле – 

Оқы – 

Бер –    

 

Айт –

Жуын –  

Жаса –   

 

Ал – 

Көбей –  

Аш –    

 

Апар –

Өз бетімен жұмыс (деңгейлік тапсырманы орындау). 

І деңгей. Етісті тауып түрлерін ажырат. 

1. Ханшайымға жібек көйлек кигізді. 2. Омар мен Оспан 

хат жазысты. 3. Оқушылар ерте тұрып жуынды, таранды. 

«Көйлек» сөзіне фонетикалық талдау жаса. 

ІІ деңгей. Етістікті тап, түріне ажырат, сөйлем мүшесіне 

талда. 

1.  Абайға  үйдегі  адамдар  бұрылып  қарасты.  2.  Әлия 

көйлектің етегін сөгісті. 3. Апам үйді тазалатқызды. 

ІІІ деңгей.  «Менің  отбасым»  тақырыбына  етісті 

қатыстырып шағын шығарма жаз. 

Семантикалық карта

№

Етістің 

түрлері. 

Сөз тіркесі 

Са-

бақ-

ты 

Салт  Өз-

дік 

Өзге-

лік 

Ырық-

сыз 

Ор-

тақ 

1

Жыр айтқыз 

2

Шөп 

шабылды 

3

Марат киінді 

4

Ауылға қайт 

5

Хат жазысты