70
тыңдап қана қоймай, суретке қарап мазмұнын қайталап айтуы оның жеке тұлға
болып дамуына әсер етеді, тіл жетілісін арттырады.
Суретпен әңгімелеуде маңызды тәсіл – тәрбиешінің бала әңгімесін
бағалауы. Тәрбиеші баланың өте дұрыс құраған сәттерін және кемшіліктерін
айтып отыруы керек. Сол сияқты ынтамен тыңдаған балаға да мадақтау айтқан
жөн. Көркем шығармалардың мазмұнын қайталап айтқызу баланың байланысты
сөйлеуін тез қалыптастырады. Сурет арқылы балалар әдеби тілге жақындайды,
бейнелі сөздерді еске сақтайды, өзінің көркем ана тілін үйренеді. Мектепке
даярлық тобында суретке қарап, бала өзінің өміріне таныс сюжетті ойдан
шығара бастайды. Өз тәжірбиесінен әңгімелеуді баланың күнделікті өмірінде-
серуен кезінде, саяхатта және ойын барысында таңдаған тақырыптарды
пайдалануға болады. Тәрбиеші сабақта ғана әңгіме құратпайды, онымен
күнделікті сөйлесу кезінде көрген- білгендері жайында әңгімелетеді. Әсіресе,
бала үйден фотосуреттер әкеліп, «Менің туған күнімде», «Біздің отбасымыз»,
«Зообақ», «Жаңа жыл», «Наурыз» тақырыптарына әңгіме айтып беруді қалайды.
Мектепке дейінгі жастағы балаларды сөйлеуге үйретуде сөйлеу тілінің
материалы болып табылатын сөздік қорды дамыту – басты міндет.
Б. Баймұратова көптеген еңбектерде бала сөздігінің дамуына онымен
ұйымдастырылатын
лексикалық,
дыбыстық
жұмыстардың
маңызына
тоқталады. «Оқу жылы басталғанда сәбилермен жүргізілетін сабақтарда үй іші,
киім-кешек, ойындар мен ойыншықтар туралы әңгімелесу, сөздік дәрежесін
байқау, дұрыс айтуға үйрету тиімді болса, ересек, мектепке даярлық жастарда
үйренген сөздердің мәнісін саналы түсініп сөз үйрету жұмысын сандық
белгіден сапалық тұрғыға бағыттау керек. Олар көркем бейнелі сөздермен қатар
синоним, антоним сөздеріне үйрету, етістік, сын есім, сан есімдерді меңгерту,
зат есімдерді өздігінен септеп, жіктеп, тәуелдеп, жекеше, көпше айта білуіне
үйрету жүргізіледі» деп жазылған ғалымның еңбегінде [62].
Мектеп жасына дейінгі балаларға дауыстап суреттерін қарап отырып,
оқудағы мақсат оларды естуге және тыңдауға үйрету, сөзді дұрыс қабылдай
білуге үйрету екені ілгеріде айтылды. Балаларға арналған кітапшалары сурет-
иллюстрациялар оқылған мәтінді толығырақ түсіндіруге көмектеседі, бірақ
оны өз орнымен тиісті жерінде көрсетпесе, ол қабылдауға кедергі жасауы да
мүмкін.
Жаңа кітапшамен танысу негізіндегі сабақтарға әуелі мәтінді жеке оқып,
содан кейін иллюстрациясын көрсеткен дұрыс екенін балалар бақшаларының
тәжірибесі дәлелдеп отыр. Сурет әрбір сөзден кейін көрсетілуі тиіс,
әйтпесе
түрлі - түсті суреттерге еліктеген балалар тек суретті өзінше көреді де, көруден
болған образ сөзбен үйлеспейді, өйткені балалар сөзді «естімейді», оның
дыбыстық бейнесі оларды қызықтырмайды. Балалар көңілін толық аударып,
оларды қызықтыру үшін өте әдемі өрнектелген кітапшаның мұқабасы ғана жеке
көрсетіледі.
Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған кітаптар әдетте жақсы
суретшілердің қолынан шыққан әр түрлі және бір түспен боялған суреттермен
безендіріліп шығарылады. Шығармалары көркемделген жазушылармен өзін сол
автормын деп есептеуге құқылы суретшілердің есімдері мәлім. Мысалы,
71
Мәскеу, Курск, Омбы қалаларынан шығарылған К. Жуковскийдің ертегілеріне
В. Конашевич салған иллюстрациялар балаларды әрдайым көңілді күлкіге
кенелтеді; сондай-ак орыс халық ертегілеріне Ю. Васнецовтың салған әсем
иллюстрациялары тебірентпей қоймайды; Е. Чарушиннің салған терең мәнді
суреттері баланы ойлантуға мәжбүр етеді; В. Горяевтің суреттері А. Бартоның
өлеңдерін жақсы қабылдауға жәрдемдеседі;
С. Михалковтың шығармаларына Ф Лемкуль салған суреттер балаларға
оларды сөзбен берілген образын толық түсінуге көмектеседі. Осындай жанды
суреттері бар кітаптардың мәтіндерін қазақша аударып, суреттерге
сәйкестендіріп мәнерлеп оқу бала тілін, оның қазақ тілінде сөйлеуін
жетілдіруге бірден-бір себеп. Бұл сөзімізге қазір шетелден шығарылған «Біздің
Даша» кассетасының орыс және қазақ тілінде қолданысқа енгізілуі нәтижелі
болғандығын мойындамасқа болмайды. Бұл мүмкін баланың полиглоттылыққа,
көптілділікке апаратын бірден-бір жол .
Балалардың жас ерекшеліктеріне қарай тәрбиеші кітапшадағы көркем
иллюстрацияны қарап көрсету тәсілдерін өзгертіп отырады. Ол тәсілдер
мыналар:
1-ші кішкенелер тобында: 1. Алдында отырған екі-үш балаға тәрбиеші
оларға бұрыннан белгілі «Әтешім, әтешім, алтын айдар әтешім!» атты тақтаға
салынған картинкаларды көрсетеді (бұл тақпақты алғашқы рет оқығанда
балалар ойыншық әтешті көріп, ал ауылдағы балалар бақшасының балалары
тірі әтештің өзін көрген болатын), әуелі бір балаға, сосын екінші балаға сұрақ
қойылады:
— Айгүл, кәне әтешті көрсетші. Саусағыңмен айдарын көрсетіп, атын
ата! (Қыз көрсетеді.)
— Алтын айдарлы әтеш, міне, осы.
— Ал әнді, Асқар, сен көрсетші, оның айдары қайсы. (Бала көрсетеді.)
— Міне, әтештің басындағы айдары — алтын айдары осы.
— Енді картинкаларды көріп, салыстырайық: біріншісін әтеш дән шұ-
қып жеп жүр, ал екіншісінде ән салып тұр. Сапия, ән салып тұрған әтешті
көрсетші. (Бала тауып көрсетеді.)
2. Балалар үшін күрделірегі — тәрбиеші көрсеткен картинкалардағы
кейіпкерлердің, заттардың, оның бөліктерінің аттарын атау.
1-ші кішкентайлар тобында тәрбиеші сол суретті, әтешті арнайы
таяқшамен нұсқап көрсетеді де:
— Алмас, бұл не?
— Әтеш .
— Дұрыс, әтеш. Алмас оны бірден таныды. (Оның айдарын көрсетеді.)
Ал оның басындағы немене, Нәзгүл?
— Айдары (айдары).
— Дұрыс, Нәзгүл, жақсы айтты. Енді мына кітап суретінен, әтештің не
істеп тұрғанын көрейік. Мынада әтеш қалай... Ол не істеп тұр, Самат?
— Ән сал...
— Әтеш ән салып тұр. Ол бар даусымен ән салып тұр. Ол кімге ұйқы
бермейді?
Достарыңызбен бөлісу: |
