76
алдында өз ойын кеңейтіп, оны жаңа фактілермен айтып отырады. Бұл қиындау
болғанымен, тәрбиелік рөлінің күшті екені мәлім.
Мазмұндау баланың тіл мәдениетін өсіруде үлкен қызмет атқарады.
Көбінесе, мәнерлеп оқуға қарағанда ауызша мазмұндауда балалардың сөздігі
мен сөз оралымы көбейіп, пассив сөздігі мен актив сөздігі, яғни қолданылып
жүрген сөздігі молығады. Меңгерілетін сөз көп қолданылу нәтижесінде аясы
кеңейіп, актив сөзге айналады. Олардың өмірден көрген, білгендерін, қоршаған
табиғат пен тұрмыс тіршілігінен алған әсерін айтқызып отырудың тілді іс
жүзінде меңгертуде пайдасы мол. Орысша тікелей жаттап сөйлеуге жаттыққан
балаға мектепалды топ мұғалімі бағыт, бағдар беріп отырады. Мазмұндаудың
алғашқы сөйлемдерін шамалап айтады да, қалған жағын жалғастыруды
балалардың өздеріне тапсырады. Сөйтіп, ауызша мазмұндауда объектінің
өзіндік ішкі белгілері түгел қамтылады, заттың ішкі, сыртқы көрінісі толық
түрінде жеткізіледі.
3) Мәнерлеп оқу. Мәнерлеп оқу – монологтық сөйлеудің бір түрі. Ол
балбақшада көркем шығармамен жұмыс істеуде әрдайым қажет. Сабақта, не
сабақтан тыс уақытта оқылатын не балаларға қарата айтылатын өлең, әңгіме,
ертегілердің балаға эстетикалық әсер беруі–қуантуы, таңдандыруы тәрбиеші
мен мұғалімнің шығармаларды мәнерлі жеткізе білуіне байланысты. Тілді
үйренуші бала көркем әдебиетті, одан алынған үзінділерді тыңдай отырып,
табиғи құбылыстармен жан-жақты танысады. Оқылған мәтінді интонация
арқылы жете түсіну – мәнерлеп оқудың ең басты қасиеті. Сезімге әсер ету –
мәтінді мәнерлі оқуға тікелей қатысты. Мәтінді мәнерлеп оқуда оның негізгі
ұстанымдарына сүйенген жөн:
а) оқыған мәтіннің мазмұнын түсіне білу;
ә) баланың айтылған ойға сенімді әрі тиянақты қатынасы болуы;
б) мәтінде айтылған ойды, дәлелдерді, мағлұматтарды талдай білу.
Осындай талаптарды сақтаған кезде ғана қазақ тіліне байланысты мәтіндерді
мәнерлеп оқудың түрлері мен тәсілдерін игеруге болады. Тәрбиеші, ата-ана
мәтінді оқу үстінде мына сияқты тілдік фактілерді ескерген жөн:
1) оқу тұсында сөйлем ішінен жеке әріпті, жеке буынды, жеке сөзді
қалдырып кетпеу;
2) мәнмәтіндегі жеке әріпті, буынды, сөзді сөз тіркестерін қайталамау;
3) жеке дыбыстардың, сөздердің және сөз тіркестерінің ауыстырылмауы;
4) оқу үстінде сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің байланысу жақтарын
еске түсіру; мәтін оқуда орфоэпиялық жақтан мінсіз болу;
5) мәтін оқуда мәнерлеп оқу тәсілдеріне баса назар аудару.
77
V ТАРАУ
БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУГЕ САБАҚТАН
ТЫС УАҚЫТТА БАУЛУ ЖОЛДАРЫ
1. Балабақшада кітап бұрышын ұйымдастыру
Кітап бұрышы бөлменің ішінде, табиғи және жасанды жарығы мол
қолайлы жерде ұйымдастырылады. Естияр және ересектер тобында үстел және
оның жанына қойылған кітаптар орналастырылатын текше-көрме, ал
балабақшының мектепке даярлық тобы мен мектепалды оқыту топтарында
(мектеп негііндегі) арнайы түрде кітап шкафтары қойылады. Бұрыштың
жоғарырақ тұсына балабақшаның типтік бағдарламаларында ұсынылған
тақырыптар негізінде кітап бұрышының аты жазылады. Текше көрмелерге
өздеріне жақында танысқан кітаптар қойылып отырады, айлар өткен сайын
кітаптар санын көбейюі (әр топ қажетіне қарай) «Балалардың досы-кітап» деген
ойды айғақтап түседі. Үстелге қолдан жасалған буклет-кітаптар мен жиналмалы
кітапшаларды әдемілеп орналастыру, балалардың ата-аналарын қатыстыру
арқылы жорналдарда басылатын қиынды кітапшалар жинату, оларды
қалташықтарға салып қою да кітап бұрыштарында жасалады. Кітап бұрышына
балалардың ең қызыға тыңдайтын шығармаларының суреттері қойылған текше-
көрме де орналастырылады. Шамамен алғанда, олар ақымақ қасқырдың, аңқау
түйенің, қорқақ қоянның, қу түлкінің, мақтаншақ мысықтың, тұрмыс-салт
ертегілеріндегі Қаңбақ шалдың, Құлақтың, Мақта қыздың, Алдар қосе мен
Қожанәсірдің суреттері болуы керек. Ал қолдан жасалған суреттердің орнына
топқа қолданылып келе жатқан суретті, мазмұнды кітапшалардың бірнешеуі
сақталса, немесе мектеп жасына дейінгілерге арнайы шығарылған «Біздің
кітап», «Үйіміз–ортақ, жырымыз–ортақ», «Тіл ашар» сияқты жинақтар мен
«Жалын», «Аруна» баспаларынан түрлі-түсті етіліп шығарылған белгілі классик
жазушыларымыздың суретті кітаптарының біразы болса, тіпті жақсы.
Ересектер тобы мен мектепалды топтарында басқа да халықтардың ұлттық
кітаптарын көптеп жинап, оларды тақырыптар бойынша орналастыру керек.
Отан, ел туралы; табиғат туралы; хайуанаттар дүниесі, таңғажайып оқиғалар
жайлы, жекелеген отандас жазушылардың кітаптарына дейін бөлініп
көрсетіледі. Қазақ балалар әдебиеті кейіпкерлері Бала би, Алдар көсе,
Қожанәсір, орыс балалар әдебиеті кейіпкерлері Өлмес Кощей, Мухомор,
Карабас-Барабас т.б. балаларға жақын жерде суреттерімен қойылады. Кітап
бұрышында кітаптардан басқа иллюстрациялық материалдар (картинкалар,
фотосуреттер, портреттер, буклеттер) тақырыпқа сай орналастырылып тұрады.
Орта топтан бастап балалар кітап аттарын, олардың мұқабасын,
иллюстрациясына қарап-ақ біле алатын болады.
Кітаптарды жай қарастырып, таныстырып шығу-ең оңай жол. Ең басты
меже балалардың жан дүниесіне ерекше әсер ету болуы керек. Бұл үшін
бағдарлама жүйесінде таныстырылған шығармаларды кітап бұрышында
жүргізілетін
қосымша
жұмыс
түрлерімен
пысықтау
мектепалды
тәрбиеленушілерінің эстетикалық талғамдарын қалыптастырып, адамгершілік,
ізгілік, имандылық рухтарын тәрбиелей түскен.
Достарыңызбен бөлісу: |
