66
Бейнелеу өнері - өнер туындысы. Ал бейнелеу өнерінің тіліне
жататындар: сурет, түсі, ритмі, айқындылығы, құрылысы - композициясы.
Мұғалім-тәрбиеші баланың суретті тура түсінуіне тікелей басшылық жасайды.
Сурет өнеріне бала тәнті болуы үшін бала оны стихиялы түрде емес, іштей
сезіне қабылдауы керек. Мұғалім сурет мазмұнына қарай мақсат қоя басшылық
жасайды. Өнер тілін баланың жақсы сезінуі үшін үлкеннің бірнеше рет
қайталап түсіндіруі қажет болады.
Өнердің қай түрі болсын, әсіресе сурет өнері бар болмысты, өмірді
шынайы бейнелейді. Осыдан барып тәрбиешішнің алдында қажетті міндет
туындайды. Өмірді, айналаны танып қана қоймай, сол көрген-білгендерін
ауызша сипаттап, суреттеп жеткізіп беруге үйретуде де тәрбиеші жетекшілік
атқарады. «Баланы жанды, образды тілмен сөйлеуге үйрету үшін, ең қажеттісі
оларды бақылауға үйрету» деген болатын Н.К. Крупская [58] кезінде. Бұдан
шығатын қорытынды: тіл дамытудың алғы шарттарының бірі – баланың көркем
өнерді және айналаны бақылап тани алуы болып шығады.
Мектеп жасына дейінгі баланы қалай бақылауға үйретуге болады?..
Б.П. Никитин «Шығармашылық баспалдақтары немесе дамыту ойындары» деп
аталатын еңбегінде [59] «Сіздер өз балаларыңызды қабілетті болуын
қалайсыздар ма, онда олардың алғашқы қадамдарына көмектесіңіздер, бірақ
кешігіп қалмаңдар және оларға көмектесе отырып, өзеріңіз де ойланыңыздар»
деген болатын. Өзі балаларға арнап «Назар аударыңдар» деп аталатын ойын
ойлап табады да, баланың айналасындағы заттардан нені аңғарып, нелерді есіне
сақтағанын тексеріп зерттеу жүргізген. Міне, бала ойыншыққа, суретке қарады,
ол одан не көрді оның есінде нелер сақталды, нелер сақталмады? Үлкендер осы
туралы ойлай ма екен? деп сұрақ қойып, мұндай іскерлікке арнайы үйретуге
болатындығын айтады. «Назар салыңдар» ойыны баланы жіті көре білу
қабілетіне және көргенді тез еске сақтауға үйретеді. Ойын барысы: ойынды
жүргізуші бірнеше секундқа белгілі бір фигураны немесе анық контурды,
немесе шартты белгіні балаға көрсетеді. Сосын оларды жасырады, ал 2-3
жастағы сәби бала көрген шартты белгіні еске түсіріп, суретін салады.
Суреттегі заттың пішінін, ұзындық өлшемін, ара қашықты дәлме-дәл салуын
талап етеді. Пішін- тапсырмалар балаға 6 түрде беріледі, әр пішін күрделеніп
отырады. Бұл тәсіл бақылаушының бақылауына ыңғайлы келеді. «Б-1» ден «Б-
11»-ге дейін тапсырма күрделене отырылып, соңына қарай сурет бейнелерге
айналады.
Мұндай жаттығу ойыны сәбидің көру қабілетін тұрақтандырады, ал
автордың «Назар сал-ойлап шығар» деп аталатын келесі жаттығу ойынында
балаға көргенін еске сақтату ғана емес, көрген штрих-пішіндерден жаңа фигура
ойлап шығару тапсырылады. Бұл ойында балаға 4 түрлі пішін беріледі. Бірінші,
екінші, үшінші пішіндер аз-аздап суреттен көрсетіліп, бала есінде сақтатылады
да, төртінші пішінді баланың өзіне ойлап табу беріледі. Өйткені ол пішін
қалған пішіндердің жиынтығы болып табылады.
Бұл ойындар баланың көрген мультфильмдерінен, суретті кітаптардың
суреттерінен әрбір сурет детальдарын жеткілікті қабылдауына ашылар бас-
палдақ болып табылады. Балаларды «Кім жылдам?», «Кім тапқыр?», «Кім
67
көреген? деген атаулармен түрлі ертегі, мысал әңгіме мазмұндарына ойындар
ойлап шығаруға болады. Балалардың көргендерін тез еске сақтатуға
бағыттайтын ойынды тым қарапайым жолмен бастауды да ұсынған Никитин
Борис Павлович болды. «Назар салып, көргендерін еске ұстауға үйрету үшін әр
балада жарысқа түсуге қызығушылық болуы керектігін ескерген ғалым ойынға
баланы былай тарту керектігін ескертеді – Кім менімен «Назар сал» ойынын
ойнай алады?– деп сұраңыз балалардан. Егер олар үндемесе, «Онда қазір бәрің
де үйреніп алатын шығарсыңдар!» деп оларды қызықтырыңдар.
– Онда қайсың мен қандай бума әкелгенімді байқадыңдар? - деп балаға
бума қорапшаны көрсетіңіз.
– Суреттер, - дейді біреуі.
– Оны қайдан біліп қойдың, мен әлі көрсеткен де жоқпын ғой,-деп
таңданыңыз, сіз.
– Бірақ қандай суреттер екенін сендер білмейсіңдер,-деп, бума қағаздың
шетін ашып көрсетпей, қызықтыра түсіңіз.
– Нағыз ұқыптыларың ғана, дәл байқағыштарың ғана көре аласыңдар,
тіпті суретін де сала аласыңдар – деп, балаларды сурет салуға өзара жарыстыра
ынтықтыра түсіңдер.
Әрине, осылайша қызықтырып, сол суреттерді ертегі персонаждарынан
дайындап, балаларға ертегі мазмұнының жүйесін реттеуге, сонан соң өздері
салғаны жөнінде сөйлетуге де болады.
– Мен «Назар сал» деген уақытта бірінші суретті көрсетем, сосын оны
жасырамын, ал сендер көрген суреттеріңді еске сақтап, оның суретін өз
дәптерлеріңе саласыңдар .
Сол сияқты тәрбиеші өзінің жан-жақты ізденісімен осы ойынды суретті
кітапшалар арқылы баланың сөз қорын дамытуда «Кім жаңа сөзді тез
байқайды?», сөздің грамматикалық тұлғаларын тапқызуда «Не бар, не жоқ
екенін кім тез байқайды?, сөз тіркестерін құратуда «Кім екі сөзден бір аталым
сөзді тез шығарады?», т.б. ойындарға ұластыруға болады. Олар кейде үлкендер
көрмейтін, көзге бірден түсе қоймайтын өзгерістер мен құбылыстарды көреді,
ал шыдамдары таусылғанда ең қажеттісін жіберіп алып жатады. Осы жағдайда
ерікті баланың өзіне бергенді көптеген зерттеушілер құптайды. Мәскеу
лабораторияларының бірінде мынандай эксперимент жүргізілген. Бір бөлмеге
сурет салатын жабдықтар алдын ала дайындалып, балалар бір бұрышқа
отырғызылады. «Сендерге қазір бір топ қонақ келеді, олармен танысқаннан
кейін, сендер олар жайлы әңгіме құраңдар, сипаттап айтып беретін ойларыңды
суретке саласыңдар, жақсы салынған суреттеріңді, олар жайлы айтатын өлең-
тақпақтарыңды, ойлап шығарған әңгімелеріңді оларды бағатын жұмысшыларға
сыйға тартамыз» деп ескертеді тәрбиеші. Балалар қаннен-қаперсіз отырғанда,
бір қорап тауық, әтеш балапандар әкелініп, ортаға аудартыла салынады. Кейбірі
қорқып, артқа шегінеді. Кейбірі жерде шашылып қалған құс ұлпаларын жинай
бастайды, кейбірі құстарға жақындап, сөйлесе бастайды. «Қане, қараңдар,
балалар әтештің түрі қандай? Оның айдары, сақалы қандай, ал тауықта не бар?
Балапанның тұрысына қараңдар, оның жүні қандай түсті, тауықтың қауырсыны
қандай түсті, ал балапанда ше? Жақсылап қарап алыңдар, сосын естеріңе
Достарыңызбен бөлісу: |
