68
түсіріп суретін саласыңдар» деп ескерту жасайды. Мұндай сабақтан соң
қарастырылған суреттер бойынша балалардың құрастырған әңгімелерінде, еске
түсірген тақпақтарында, оларды айтып-жеткізуде ерекше эмоция байқалады.
Бұл тәжірибеде тікелей бақылаудан баланың сөйлеу белсенділігі артқандығы,
салған суреттерінің шынайы өмірге жақындығы және сөзге араласа қоймайтын
баланың сөйлеп кеткендігі айқын аңғарылды.
Бұл тәсіл, яғни жанды дүниемен тікелей байланысқа шығу өте тиімді
болды. Өйткені балалар өздерінің көңілі қалаған, қызығушылығы өте зор
нысанды (обьектіні) еркін түрде таңдады. Мектеп мұғалімі, балабақша
тәрбиешісі болсын, сурет бойынша сөйлетуде және шығармашылыққа баулуда
баланың өзі қалайтын суретін таңдап алуына еркіндік беру керек. Суретті
қарастырудың жүйесі мынандай болғаны жөн:
1. Балалар, алдымен суретке толық назар аударыңдар, бұл суретте не
бейнеленген?
2. Жалпылай қарап алғаннан кейін суреттегі негізгі заттарды,
басты фигураны жіктеп алыңдар.
3. Осы негізгі бөліктерін бейнелеу арқылы суретші не айтпақ болған?
4. Негізгі ойын суретші қалай жеткізе алған? Өз ойларыңмен қорытыңдар.
Суреттің баланың ақыл-ойына ықпал ететіні осыдан байқалады. Бала
суретті танығанда белгілі бір адамның өнер туындысы екенін түсіне қабылдауы
керек. Қай жас кезеңіндегі болмасын, бала суретті қарап тануға үйренетін
идеядан ләззат алуы тис, оның әңгімеге қызыға араласуы нысанның дұрыс
таңдап берілуіне байланысты.
Біз зерттеуге алып отырған 5-6 жастағы балалардың сөздік қоры мен
байланыстырып сөйлеу тілі туралы қазіргі әдістемеде бұрынғы зерттеулерден
алшақ кете қойған жоқ. Ақыл-ой тәрбиесінің негізі болып табылатын тіл – өмір
шындығын таныту құралы. Ал өмірдегі бар дүниені суреттер бейнесінде
балаларға жеткізу баланың еске сақтау қабілетін арттыра түсетіні дәлелдеуді
қажет етпейді. Сөз өнеріне, тіл байлығына тәрбиелеу ісі баланың жас кезінен
басталуы заңды құбылыс екенін зерттеушілер бірден айтқан. Көрнекті
психолог-педагогтардың сәби тіліндегі ерекшеліктері мен заңдылықтарын
зерттеу мәселелеріне арналған еңбектерінде баланың сөз қорын, сөйлеу тілін
дамыту оның психологиялық процестерін (ойлау, қабылдау, елестету,
түйсіну,т.б.) жетілдіруге тікелей әсер ететіндері жан-жақты дәлелденген.
Бұрынғы одақтық және Қазақстан республикасы ғалымдарының жүргізген
тәжірибелерінің нәтижелері мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тіліндегі
ерекшеліктерді, сөз түсіну және грамматикалық тұлғаларды не жүйелі,
байланысты сөйлеу дағдыларын меңгерту, тағы басқа тіл мүмкіншіліктерін
меңгеру үстіндегі психикалық процестерді анықтағанын көреміз. Жинақтап
айтқанда, 5-6 жас аралығында баланың тыңдаған әңгімені, ертегіні қабылдап,
түсінігін ойша жинақтай білуге қабілеті толығынан жетеді.
Салыстыру дегеніміз – объективтік дүниедегі нәрселер мен
құбылыстардың ұқсастығын және айырмашылығын анықтаудың логикалық
тәсілі. К.Д. Ушинский «Салыстыру – түсінудің, ойлаудың негізі. Дүниеде
барлық болып жатқан құбылыстарды салыстыру арқылы ғана білеміз, егер бізге
69
еш нәрсемен салыстыруға болмайтын, еш нәрседен айыруға болмайтын бір
жаңа зат кездессе, біз бұл зат туралы бірде бір пікір, бір ауыз сөз де айта
алмаған болар едік» [60] деген болатын.
Осы айтылған тұжырымдарға қарап, мектеп жасына дейінгі баланың
сөйлеу тілін дамыту үдерісі олардың қабылдау механизмдеріне ерекше әсер
ететін көрнекі заттармен, не суреттермен қатар ұйымдастырылғанда
нәтижелі болатындығына көз жеткіземіз. Жас ерекшеліктеріне байланысты
топтарда бала өздігінен талпынып қолға алған кітапшадағы суреттерді бірге
қарастыру; кітапша мұқабасының көркемделуін, қағазының жалпы түсімен
түрін, жұқа-қалыңдығын, неше беттен тұратынын, қалай сақталғандығын, әлі де
қалай сақтауға болатындығын жәй әңгіме түрінде түсіндіру; егер топта бірнеше
суретті, мазмұнды кітапшалар жинақталса, әрқайсысын аттарымен балалардың
тани білуі жоспарлы түрде күн тәртібіне енгізілгені дұрыс.
«Балабақшада оқыту мен тәрбиелеу» бағдарламасы бойынша суреттерді
қарастыру сабақтары барлық топтарда өткізіледі. Сәбилер мен естияр балалар
тобында педагогтің сұрақтарына жауап бере отырып, суреттерге сипаттама
әңгіме құруға үйренсе, ересектер мен мектепке даярлық топтарда балалар
әңгімені өздігінен құрастырып үйренеді. Мектепке дейінгі барлық балалар да
ашық түсті, айқын салынған өздеріне таныс нысандарға қызыға отырып әңгіме
құрайды. Әңгіме құрап тұрған бала өзінің білетіні жайлы суретке сүйеніп, еске
түсіріп қатарластарына асыға әңгімелеп жатады.
Е.И. Тихеева [61] бұл жайында: «Балалар суреттерге ерекше сүйіспендік
танытады: олар өздеріне таныс жайттары, бастарынан кешірген уақиғалары
туралы бөліседі, тыңдаушыларын да соған ынтықтырады. Осы сүйіспендікті
педагог дер уағында пайдаланып, әңгімелеушінің айқын да анық бақылай білуін
және тілін қатарынан дамытуды көздеу керек. Суретті қарастырған сайын бала
сөйлеп тұрады. Педагог сол әңгімені қолдап, оған жетелеуші сұрақтар қойып,
әңгімеге қатысушылардың зер салуы мен сөйлеуіне басшылық жасайды»,- дейді.
Баланы суреттерге сүйене әңгімелеуге үйрету бірнеше кезеңнен тұрады:
Сәбилер тобында балаларды сурет қарастыруға дайындау кезеңі
ұйымдастырылды. Бұл кезеңдегі мақсат – балалардың сөздік қорын бақылау.
Жеке заттардың суреттері бар картинаны қарастыру арқылы балалар сөйлеуге
белсенді араласады, картинамен танысу тәртібіне жаттығады.
Естиярлар тобында зат топтамалары бойынша сипаттама, мазмұнды
сурет бойынша мазмұнды әңгімелер құрату ұйымдастырылады. Бұл әңгіме
түрлерінде әңгімені бала алдымен тәрбиешінің көмегі арқылы, кейіннен өз
қабілеті арқылы құрастырады.
Ересектер тобында балалардың ойлау, елестету қабілеттері артуына орай,
олар өздігінен, тәрбиеші көмегінсіз сипаттама, салыстырма әңгімелер құрау
кезеңі басталады. Балалар баяндау формасында ойша әңгіме сюжетін құрайды,
сурет бойынша сюжеттің басталуын және аяқталуын ойдан шығарады.
Сипаттама әңгіме құрау үшін заттық және сюжетті дидактикалық суреттер
қолданады. Ортаңғы топтан бастап балабақшада көркем шығарма мәтінің
қайталап айтқызу сабақтары ұйымдастырылады. Мұндай сабақтар баланың
байланыстырып сөйлеуді қалыптастыруда өте пайдалы. Бала әңгіме, ертегіні
Достарыңызбен бөлісу: |
