Қазақстан республикасы ғылым және білім министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
63 
Тәрбиеші: – Кәне,  оларды бір-бірінен қалай ажыратуға болады, олардың 
бір-бірінен қандай өзгешелігі бар? 
Алмас: Торғай кішкентай, қарлығаш ұзын, үлкен? 
Тәрбиеші: Торғай туралы өлеңді еске түсірейік. 
Айжан: Торғай, торғай, тоқылдақ, 
             Жерден бидай шоқып ап, 
             Бөтекесі бұлтиып, 
             Шиқ-шиқ десіп отырад. 
Тәрбиеші: – Бұл құстар туралы тағы  кімдер әңгіме, ертегілер біледі? 
Ержан айта ғой. Өлеңде торғай қалай сипатталған? 
Ержан: Ол кішкентай құс. Бөтекесі бар. Жерден жем шоқып жейді. 
Тәрбиеші: Қарлығаш туралы кім сипаттайды? 
Сәния: Қарлығаштың қанаттары ұзын болады. Ол шиқылдамайды. 
Тәрбиеші: Қарлығаштың қанаттары не сияқты, балалар? 
Сәния: Қиылған қағаз сияқты. 
Тәрбиеші: Қарлығаштың қанаттары ұзын, қиылған қиық сияқты, әдемі. 
Қарлығаш ұя салады.  «Қарлығаш ұя салған үйге береке  келеді»  – дейді 
халқымыз.  Енді  балалар  мен  әңгімені  бір-екі  рет  оқып  беремін,  сосын  сендер 
өздерің іштеріңнен түсініп алып, мен қойған сұрақтар бойынша маған қайталап  
айтып бересіңдер. 
– Ұяға не орналасып алды? 
– Қарлығаш басқа қарлығаштарды неге шақырды?  
 – Көп қарлығаштар нені ұядан қуып шықты?  
 – Қарлығаш қайда қоныстанды?  
Балалар естерінде қалғандары бойынша ауызша жауап береді. 
Осындай сабақ алдында әзірленген әңгімелесулер сабақтарды тиімді етуі 
үшін  балаларды  әңгімеленетін  заттармен,  құбылыстармен  күні  бұрын 
таныстырып  қойған  дұрыс.  Ондағы  мақсат  –  балалар  назарын  сол  заттар  мен 
құбылыстарға  аударып,  оның  аттарын  сөзбен  айтып,  көрсетіп,  олардың 
белгілерін  танытып  қою.  Жаңа  сөздерді,  олардың    тіліндегі  грамматикалық 
формаларын  қолдану  дағдыларын  қалыптастыратын  әңгімелесу  кезінде 
балалардың  болмысқа  логикалық  қатынастары  көрінеді,  олардың  ойлау 
қабілеттері дамиды. 
Әзірленген әңгімелесулерді қалай құру керек: 
1) Кіріспе (бастама); 
2) Әңгіме тақырыбын дамыту; 
3) Әңгіменің  аяқталуы. 
Кіріспе  сөздің  мақсаты  –    Әңгіме  болғалы  отырған  тақырыпқа 
балалардың  көңілін  аудару.  Мысалы,  әңгімеге  кіріспе  ретінде  мынадай 
сөйлемдер  келтіруге  болар  еді:  «Мен  әр  кез  балықтар  қалай  өмір  сүреді  деп 
ойлаймын...»; « «Балалар менің қолымдағы не екенін кім біледі?..»  
Кіріспе  сөз  ретінде  әңгіме  болғалы  отырған  мәселе  туралы  тәрбиешінің 
ұсынысымен  жұмбақ  айтуға  да  болады  немесе  сол  тақырыпқа  қатысы  бар 
суреттерді көрсетіп, өлеңдер оқумен бастауға да болады. 

 
64 
Әңгіме  тақырыбының  еркін  бір  мақсатқа  негізделген  болуы  керек. 
Тәрбиеші  балалардың  әңгіме  болып  отырған  тақырыптан  алшақтап  кетпеуін 
бақылап, ал кейде осыған қатысы бар бір мәселені түсіндіру үшін тақырыптан 
алшақтап  кетуге  тура  келгенде  де,  әңгіме  соңын  міндетті  түрде  сол  мәселеге 
бұруға  тырысуы  керек.  Ол  үшін  тәрбиеші  күні  бұрын  әңгіменің  жоспарын 
белгілеп алады 
 
4.  Үш-бес  жастағы  балалардың  ауызша  сөйлеу  тілін  дамытуда 
суреттердің рөлі 
Сурет  қарастыруда,  дидактикалық  ойын  барысында  болсын,  әр  баланың 
жеке  дамуына  жол  ашылады.  Дидактикалық  ойындағы  танымдық  деңгей 
ойынның  ережесінде  және  ойын  әрекеттерінде  байқалса,  оқыта  отырып 
ойнатуда  не  суреттер  қарастыра  отырып  оқытуда  баланың  әрбір  тапсырманы 
дұрыс  орындауға  бағыттайтын  шеберлігі  мұғалімнің  тікелей  нұсқауынан 
байқалады.  Мұғалім  түсіндіріп,  нұсқау  берген  кезінде  даусының  үнімен  ең 
негізгі  білуге  қажетті  мәселені  екпін  түсіре  бөліп  айтады.  Дидактикалық 
материал әрі мәтін, әрі сол мәтінге негізделген сурет болған жағдайда баланың 
сол материалмен әрекетіне баса назар аударылады. 
Бала  өзіне  берілген  суретке  негізделген  тапсырмалар  алдында  еркін 
жауап  береді,  яғни  олардың  әрқайсысы  суреттегіні  өзінің  жекелей  дамуы 
тұрғысында  барлап,  байқап  жауаптар  бере  бастайды.  Осы  кезде  баланың 
жекелей  психикалық  ерекшеліктері  де  (меланхолиг,  сангвинник,  холерик) 
айқын  орын  алады.  Тәрбиеші  сөйлесіп,  жауап  аларда  осыны  басты  назарда 
ұстайды.  Жинақтап  айтқанда,  баланы  айналамен  таныстырғанда  заттарды,  зат 
сұлбалары  орналастырылған  суреттерді,  мазмұнды  сериялық  картиналарды, 
пейзажды суреттерді көрсете отырып дамытудың өзіндік әдістемесі бар [55]. 
Олар мынандай: 
1.  Балаларға  берілетін  суреттер,  картиналар  баланың  жас  ерекшелігіне, 
қабылдауына сай алынып, әр түрлі персонажды бейнелейтін болуы керек. Яғни, 
баланың  ойы  ертегінің  қай  бөлігін  қайталап  айтып  беруге  тартса,  соған  негіз 
болатын  мазмұнды суретті таба алуы керек; 
2.  Сурет,  картина  арқылы баланы  нәзік  сезімге  тәрбиелейміз.  Сондықтан 
берілетін  суретте  баланың  жақсы  көру,  ұнату  сезімдерін    оятатындай  әдемі 
персонаждар  болғаны  жөн.  Сүйкімді  аппақ  лақ,  жұп-жұмсақ  жүнді  мысық, 
сүйкімді қуыршақ, т.б. 
3. Бала суреттегі бейнеден алған әсерін ойша көңілге тоқып, ол турасында 
қорытынды  ой  айта  білуі  керек.  Сол  сурет  арқылы  берілетін  эстетикалық 
тәрбие біржақты қалмауы керек, ол баланың жақсы азамат болып өсуіне ықпал 
ететіндей болғаны жөн.  
4.  Үлкеннің  оқытуды  дұрыс  ұйымдастыруы:  яғни  сабаққа  балалардың 
барлығының  қызығушылығын  тудыратындай  етіп  суретті  дұрыс  таңдап,  оны 
тиімді,  жүйелі  қолдануы,  әр  баланы  сол  суреттер  арқылы  құрылған  әңгімеге 
белсенді  қатыстыра  алуы,  тақырыпқа  қатысты  бала  білімін  дамытып, 
практикалық дағды-шеберлікке бейімдеуі керк. 

 
65 
5. Сабаққа алынған сурет немесе әдемі живопись баланы шығармашылық 
қабілетке тәрбиелейтіндей алынуы тиіс. 
Әрине,  кейде  беріліп  отырған  суреттің  барлығы  бірдей  жеңіл,  баланың 
жасына  сайма-сай  бола  бермейді.  Тіпті  көшеге  шыққанда,  не  үлкен  топтама 
кітаптардан,  энциклопедиялық  жинақтардан  көрсетілетін  суреттерде  баланың 
сол  кезеңіде  тәрбиесіне  лайықты  элементтерінен  басқа  назар  аударатын 
жайлары  көп кездеседі. Әсіресе, төрт жасқа қараған  «Бәрін білсем екен!» деп 
тұратын  баланың  сұрақтары  да  көп  болады.  Мұндай  жағдайда  тәрбиеші 
олардың  ең  негізгі  білуіне  міндетті  сұрақтарды  таңдап  қойып,  тапсырма 
талабын естеріне салғаны жөн.  
Суреттi  сөздiк  үлкендер  басшылығымен  2-3  жас  аралығындағы  сәби 
балалармен  қарастыруға  арналып  дайындалды.  Құрастырушылардың  басты 
мақсаты  –  балалардың  бастапқы  сөздік  қорын  жинақтау,  жетілдіре  түсуге 
бағдар беру. 
Төменде бір суреттің әр түрлі жастағы балалардың қарастырғаны туралы 
мынандай  әдістердің  ұтымды  шыққаны  сөз  болады.  Төмен  жастағы  балаларға 
тәрбиеші  тарапынан  «Бұл  сурет  (ертегі)  не  жайында?»,  «Қыз  бала  қалай 
киінген?»,  «Қыздың  жанында  не  тұр?»  деген  сұрақтар  қойылады.  Жоғарылау 
жастағы  балаларға  «Суреттен  қай  ертегідегі  кейіпкерді  көріп  тұрсыңдар?» 
«Қаңбақ  шалдың  көңіл-күйі  қандай?»  Ертегідегі  негізгі  оқиғаны  және  осы 
жағдайдан кейінгі шалдың өмірін сипаттап беріңдер» деген талаптар қойылады. 
Айналадағы  заттарды  тікелей  қабылдау  бір  басқа  да,  суреттер  бойынша 
қабылдау бір басқа. Тікелей қабылдауда сенсорлық тәрбиенің барлық кезеңдері 
еркін қолданылады. Допты бала алып салмақтайды, неден жасалғанын сипалап, 
соғып,  қолымен  ұрғылап  біледі,  алманы  иіскейді,  дәмін  байқайды.  Ал  сол 
алманың  қалай  піскенін,  үлкен-кішілігін  суреттен  көру  елестету  мен 
қиялындағы  алмамен  салыстыру  арқылы  айқындайды.  Бұдан  шығатын 
қорытынды  суреттерді  қарастыруда  қиял,  еске  сақтау,  елестету  сияқты 
психололгиялық  сезімдер  [56]  түгел  ұштасады.  Бір-бірімен  байланысқа  түсуі 
арқылы  жалған  емес,  нағыз  шынайы  түсінік  шығарылады.  Бұл:  «Апорт 
тұқымдас,  бірақ  көлемі  кішкентай,  әбден  піскен  әдемі,  тәтті  алма»  деген 
қорытынды пікірді бала өз ақылына салып жинақтап айтады.  
Суреттерді  үлкеннің  басшылығымен  қарастырғанда,  (қазақ  баласына 
қатысты алғанда) бала үлкеннің тәжірибесіндегі білімге сүйенуді әдет етеді, ал 
өздігінен қарастыруды әдетке айналдырса, өз қиялы дамиды, өз тәжірибесі арта 
түседі  деп  есептеген  жөн.  Тіл  дамыту  міндеттерін  жүзеге  асыруда  суреттерді 
пайдалану  әрдайым  сәтті  бола  бермейді.  Сөздік  жұмысын  жүргізуде  түр-түс, 
жыл мезгілдері, тұрмыстық заттар мен құрал-жабдықтар, [57] адамдардың дене 
мүшелері,  көлік  түрлері,  т.б.  жеке  мүліктерді,  заттарды  бейнелеген  суреттерді 
қолдану  тиімді  шығып  жатады.  Ал  әдемілікке,  сезімге,  адамгершілік  жақсы 
қасиеттерге баулитын туындыларды дәл тауып, баланың   жасына сай қолдану 
қиынның  қиыны.  Тіл  дамыту  сабағының  тақырыбына  орай  сурет 
қарастырғанда,  алдымен  ескерілетін  талап–суреттің  мазмұнды  болуы.  Суретте 
мазмұнның айқын көрініп тұруы өз алдына, екіншіден сол мазмұнның мәнерлі 
берілу құралдары бірден бір басты рөл атқарады.