СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ МӘДЕНИЕТ НЕГІЗДЕРІ
122
бірақ әкімшілік жазаның сол түрі үшін Кодекстің тиісті баптарымен
санкция көзделген жағдайда жүзеге асырылады [8, 41-баптың 1-бөлігі 3)
тармағы, 45-бап].
Алайда, әкімшілік сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық үшін сыйақы
мәні (негізсіз баю) болып табылатын мүлікті тәркілеу көзделмеген.
Қылмыстық сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылық
Қазіргі заман жағдайында сыбайлас жемқорлық қылмыс жаһандық
жалпы адамзаттық проблемаға айналды, осыған байланысты, оған қарсы
іс-қимылдың жаңа ережелерін әзірлеудің өткір қажеттілігі туындап отыр.
Интернеттің дамуы жаһандық әлемдік нарықтың туындауына
алып келді, коммуникациялардың көмегімен сыбайлас жемқорлық
қызметінен, оларды шетелде жасырудан түскен кірістерді қолма-қол
ақшаға айналдыру және заңдастыру мүмкіндіктері артты. Көптеген
елдерде осы үрдісті белең алып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама
базасын жаңғырту басталды.
2003 жылы қабылданған БҰҰ Конвенциясы сыбайлас жемқорлыққа
қарсы негізгі нормативтік құқықтық актіні білдіреді, онда әлем елдерінің
сыбайлас жемқорлыққа қарсы ұлттық заңнамасын әзірлеу бағдарлары
мен бағыттары көрсетілген. «Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігі туралы» 2012 жылғы 6 қаңтардағы ҚР Заңының 6-бабында
сыбайлас жемқорлық еліміздің ұлттық қауіпсіздігіне төнетін негізгі қауіп
құрамында көрсетіледі.
Осы жағдайда көптеген елдердің қылмыстық заңнамасы көлемін
ұлғайту үрдісіне ие болды. 1997 жылы қабылданған және 2014 жылдың
соңына дейін қолданыста болған Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі 393 баптан [10], 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енген
жаңа Қылмыстық кодекс 467 баптан тұрады [11].
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша
сыбайлас жемқорлық қылмыстар жүйесі
Сыбайлас жемқорлық билікті және онымен байланысты мүмкіндіктерді
мемлекет, бүкіл қоғамның мүддесі үшін емес, жекелеген адамдардың
немесе адамдар тобының мүддесі үшін пайда мен артықшылық көру
мақсатында пайдалануды көздейді. Сыбайлас жемқорлықтың ең қауіпті
нысандары қылмыс ретінде сараланады.
Қолданыстағы ҚР Қылмыстық кодексінде сыбайлас жемқорлық
қылмысқа 21 қылмыс құрамы жатқызылған, Қылмыстық кодекстің
1997 жылғы редакциясында 17 құрамы болды. 15-тарауда «Мемлекеттік
қызмет және мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас
жемқорлық және өзге де қылмыстар» 11 қылмыс құрамының
9-ы сыбайлас жемқорлыққа жатқызылған. Бұл тарауда сыбайлас
жемқорлық қылмысқа ҚР ҚК-нің 363-бабында «Лауазымды адамның
өкілеттіктерін иемденіп алу» және 371-бабында «Салғырттық» көздел-
ген қылмыстар жатқызылмайды.
6-тарауда «Меншікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар»
сыбайлас жемқорлыққа екі қылмыс жатқызылған: 1) сеніп тапсырылған
бөтен мүлікті иеленіп алу немесе талан-таражға салу (ҚР ҚК 189-бабының
1-бөлігі 2-тармағы); 2) алаяқтық (ҚР ҚК 190-бабының 3-бөлігі 2-тармағы).
Екі жағдайда да сыбайлас жемқорлық қылмыс құрамы үшін: «мемлекеттiк
1-ТАРАУ. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ МӘДЕНИЕТ:
ҰҒЫМЫ,
ҚҰРЫЛЫМЫ,
МІНДЕТТЕРІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ
123
функцияларды орындауға уәкiлеттiк берілген адам не оған теңестiрiлген
адам не лауазымды адам не жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын
адам жасаған алаяқтық, егер ол өзінің қызмет бабын пайдалануымен
ұштасса» деген міндетті саралау белгісі бар.
8-тарау «Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстық құқық
бұзушылықтар» алты сыбайлас жемқорлық қылмыс құрамын қамтиды:
1) жалған кәсіпкерлік (ҚР ҚК 215-бабының 2-бөлігі 3-тармағы); 2) іс
жүзінде жұмыстар орындалмай, қызметтер көрсетілмей, тауарлар
тиеп-жөнелтілмей шот-фактура жазу бойынша әрекеттер жасау
(ҚР ҚК 216-бабы 2-бөлігі 4-тармағы); 3) қаржылық (инвестициялық)
пирамиданы құру және оған басшылық ету (ҚР ҚК 217-бабы 3-бөлігі
1-тармағы); 4) Қылмыстық жолмен алынған ақшаны және (немесе) өзге
мүлікті заңдастыру (жылыстату) (ҚР ҚК 218-бабы 3-бөлігі 1-тармағы);
5) экономикалық контрабанда (ҚР ҚК 209-бабы 3-бөлігі 1-тармағы);
6) рейдерлік (ҚР ҚК 249-бабы 3-бөлігі 2-тармағы). Барлық жағдайларда да
сыбайлас жемқорлық қылмыс құрамы үшін: «мемлекеттiк функцияларды
орындауға уәкiлеттiк берілген адам не оған теңестiрiлген адам не
лауазымды адам не жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам
жасаған алаяқтық, егер ол өзінің қызмет бабын пайдалануымен ұштасса»
деген міндетті саралау белгісі бар.
11-тарауда «Халық денсаулығына және имандылыққа қарсы қылмыстық
құқық бұзушылықтар» сыбайлас жемқорлыққа бір қылмыс жатқызылған:
«мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкiлеттiк берiлген адамның не
оған теңестiрiлген адамның заңсыз ойын бизнесін ұйымдастыруы, егер ол
өзінің қызмет бабын пайдалануымен, жеңiлдiктер мен артықшылықтар
берумен ұштасса» (ҚР ҚК 307-бабы 3-бөлігі 3-тармағы).
16-тарауда «Әскери қылмыстық құқық бұзушылықтар» сыбайлас
жемқорлыққа үш қылмыс жатқызылған: 1) билікті теріс пайдалану;
2) билікті асыра пайдалану; 3) биліктің әрекетсіздігі (ҚР ҚК 450, 451-баптары,
452-баптың 2-бөлігі 2-тармағы).
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 3-бабы 3-тармағы
сыбайлас жемқорлық қылмыстардың толық тізбесін айқындайды.
Парақорлықтың
жалпы сипаттамасы
Сыбайлас жемқорлық – бұл жеке мақсаттарда пайда көру үшін
мемлекеттік билікті асыра пайдалану. Сыбайлас жемқорлықтың мұндай
анықтамасы БҰҰ Бас ассамблеясы 1979 жылы 17 желтоқсанда қабылдаған
құқықтық тәртіпті сақтау бойынша лауазымды тұлғалардың мінез-құлық
Кодексінде қамтылған.
Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың қауіпті және көп тараған
көріністерінің бірі болып табылады. ҚР ҚК 366-бабының 1-бөлігіне сәйкес,
пара алудың объективтік жағы мемлекеттiк функцияларды орындауға
уәкiлеттiк берілген адамның не оған теңестiрiлген адамның немесе
жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамның не лауазымды
адамның, сол сияқты шет мемлекеттің немесе халықаралық ұйымның
лауазымды адамының пара берушiнiң немесе оның өкiлi болған
адамдардың пайдасына жасаған әрекеттері (әрекетсiздiгi) үшiн, егер
мұндай әрекеттер (әрекетсiздiк) осы адамның қызметтiк өкiлеттiктеріне
кiретін болса не ол лауазымдық жағдайына байланысты осындай
