59
Өнеркәсіп кәсіпорындарынан атмосфераға шығарылып жатқан шаң-то-
заң мен сасық түтін ауаны ластандырып, “жылыжай эффектін” туында-
тып отыр, сол себепті Жер бетінде ауаның орташа температурасы жоға-
рылап барады.
Табиғи географиялық үдерістер, табиғи себепшарттар, антропогендік себепшарттар,
үгілу, сел, эрозия, абразия, дефляция, көшкін, карст.
1. Табиғи географиялық үдерістер дегеніміз не?
2. Сыртқы күштердің әсерінен қандай табиғи географиялық үдерістер пайда болады?
3. Өзің жасайтын жерде қандай табиғи географиялық үдерістер болып тұрады?
4. Тау-кен өнеркәсібінің дамуы салдарынан туындайтын үдерістер тізімін жаса.
§ 14. ГЕОГРАФИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ
Табиғи ортаның бағалануы нәтижесінде оның әлеуметтік сұраныс көзқа-
расы тұрғысынан қолайлылығы яки жарамдылығы зерттеледі. Бағалау нәти-
жесінде бірер аумақтың немесе табиғат компонентінің егіншілік, мал шару-
ашылығы, демалыс, құрылыс және басқа салаларда пайдалануға қаншалықты
қолайлы екендігі анықталады.
Табиғи жағдайлар мен ресурстарды немесе геожүйелерді пайдалану мақ-
саттары үшін бағалау – географиялық бағалау деп аталады. Мысалы, егін-
шілік, мал шаруашылығы, өнеркәсіп, көлік, рекреация, су шаруашылығы
және басқа мақсаттар үшін бағалау жүзеге асырылуы мүмкін.
Географиялық бағалау төмендегідей сатылардан тұрады:
а) бағалау жұмыстарының мақсаты мен міндеттерін анықтау (мысалы, өзен
аңғарының белгілі бір бөлігін су қоймасын салу үшін бағалау);
ə) бағалауға қажетті көрсеткіштер мен мәліметтердің тізімін жасау;
б) зерттелетін аумақтағы өзен аңғарының қазіргі және болашақтағы
жай-күйін белгілейтін көрсеткіштер мен қасиеттерді анықтау және өлшеу
(аңғардың геологиялық құрылысы, ұзындығы, ені, биіктігі, баурайларының
көлбеулігі, су шығыны, лайлылығы, мөлшері және т.б.);
в) алынған мәліметтер мен көрсеткіштерді бір-бірімен салыстыру негізін-
де әрбір компонент бойынша дербес бағалауды жүзеге асыру (жер бедері, гео-
логиялық құрылысы, су өлшемдері және т.б.);
г) дербес бағалаулар негізінде жалпы бағалауды жүзеге асыру (су қойма-
сын нақ осы арада құруға бола ма, жоқ па?);
ғ) қорытынды кесте мен карталарды жасау.
60
Табиғи географиялық бағалаудың анық мақсатына орай сапа және мөл-
шер әдістері пайдаланылады. Сапалық көрсеткіштер қолайлылық дәрежесіне
қарай “өте қолайлы”, “қолайлы”, “орташа қолайлы”, “қолайлылығы төмен”,
“қолайсыз” деп бағаланады.
Мысалы, ойпатты жерлер жол құрылысы үшін өте қолайлы, құмды жерлер
– қолайлы, толқынды жазықтар – орташа қолайлы, адырлар – қолайлылығы
төмен, ал таулар – қолайсыз.
Бағалау мөлшерлік әдіспен сандық көрсеткіштер негізінде жүзеге асырыла-
ды. Мысалы, арпаның пісіп жетілуі үшін төмендегідей температура жиынды-
сы болуы шарт. Вегетация кезеңінде ауаның +10º С –ден жоғары температура-
ларының жиындысы 1000º С-ге дейін болуы ең ерте пісетін арпа сұрыбының
ойдағыдай жетілуіне аздық етеді, өйткені арпаның бұл сұрыбы 1000–1400º
С-де пісіп жетіледі, 1400–1800º С-де орта пісетін сұрыптар, ал 1800º С-де кеш
пісетін сұрыптар жетіледі. Көрсетілген аталмыш мөлшерлік көрсеткіштер
бағалаудың белгілі бонитетті дәрежелері болып саналады.
Жер ресурстарын бағалау. Жер ресурстары шаруашылық тұрғысынан
көптеген мақсаттар бойынша бағаланады. Əсіресе егіншілік мақсаттарына
сәйкес бағалау кең тараған.
Егіншілікті жүзеге асыру негізінен жер бедері, агроклиматтық ресурстар,
топырақ жағдайы, жерасты суларының орналасуы мен қасиеттерінің қолай-
лылығы, судың бар не жоқ екендігі және басқа себепшарттармен белгіленеді.
Егіншілікке жарамды жерлерді игеру мен пайдаланудың күрделілік дәре-
желері геожүйелердің ерекшеліктеріне орай әртүрлі болады. Жоғарыда көр-
сетілген себепшарттарды талдау негізінде Өзбекстан геожүйелері күрделілік
дәрежесіне орай төрт топқа бөлінеді: қарапайым, орташа күрделі, күрделі
және өте күрделі жүйелер (6-кесте).
Қарапайым геожүйелерге тау етегіндегі пролювиал жазықтықтар және
өзен аңғарларының жоғарғы террасалары енеді. Жерасты суларының горизон-
таль қозғалысы жоғары дәрежеде қамтамасыз етілген болады, бұл сулардың
деңгейі көтерілмейді, өйткені лёсс тәрізді жыныстар астында қиыршық тас-
тар жатады. Бұндай жерлер егіншілік үшін өте қолайлы болып келеді.
Орта күрделі геожүйелерге конус тәрізді жайылмалар және өзен атырау-
ларының жоғары бөліктері енеді. Жерасты суларының горизонталь қозға-
лысы қамтамасыз етілгенмен, кейбір ойыстау жерлерде ол жер бетіне жақын
көтеріледі де, сортаңдануға себеп болуы мүмкін. Жел және су эрозиясының
орын алу ықтималдығы да бар. Сондықтан да бұндай жерлерде ағаш алқапта-
рын өсіру қажет.
61
6-к
ест
е. Өзбек
станның шөл жəне шөлейт аймақтарында с
уар
уға ж
арамды
ге
ожүйе
лер
дің күр
де
лілік дəре
ж
елерін анықтайтын өлше
мдер
Гео
жүйе-
лер және мелиора- ция күр- делілігі
Ж
ер б
едері
Жыныст
ары-
ның құрамы
Топырақт
ар
Сыза
т с
улар
Ж
ер
лер-
дің
мелио- ра
тив
тік
жағдайы
Түрі
Бетінің
ерекшелігі
Ат
ы
Сор
таң-
дануға
бейімділі-
гі
Эроз
ияға
бей
імділі-
гі
Те
-
реңді- гі, м
Мине- ра
л-
дану дәре- же
сі
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Қара
пайым
(арна
улы
шара
лар
қаж
ет
еме
с)
Та
уа
лды про
лю-
виа
л жазықтық,
ж
оғары а
ллюви-
ал террас
алар
Қияла
у
Лёсс және лёс- тәріз
ді қаба
тт
ар
астында ірі
жыныст
ар бар
Типтік боз, сұр- ғылт боз
Бейімдел-
мег
ен
Ж
уылм
а-
ған,
эрозияға б
ей
ім-
еме
с
20– 100
3 г/л –г
е
дейін
Тұрақты
Ор
таша
күр
делі
(а
лдын
ала
тын
шара
лар
кешені қаж
ет)
Конустәріз
ді
жайылм
алар
және өзен а
ты-
ра
уларының бас
бөлігі
То
л-
қынтәріз
ді
Лёсс тәріз
ді
шөгінділер құм, қиыршық т
ас
ара
ласқан күйде
ке
зде
се
ді, астын-
да ірі жыныст
ар
бар
Тип- тік боз, сұрғылт- боз, құм- ды шөл, тақыр
Бейімдел-
мег
ен
Түр
лі
дәреж
еде
жуыл- ған, ж
ел
эрозиясы
бар
10-15 және о
дан
төмен
3-10 г/л және одан көп
Көбірек тұрақты
Күр
делі
(арна
улы
шара
лар
кешені қаж
ет)
Конустәріз
ді
жайылм
алар
және өзен
атыра
уларының
ор
та бөлігі,
төменгі терра-
са
лар
Қия
Құмды, құмда- уыт шөгінділер құм қаба
тт
а-
рымен ара
лас
күйде к
ез
де
се
ді
Сұрғылт-
боз, құмды шөл, тақыр
Ж
ел эро-
зиясына бейімді
Же
л
эрозия- сына б
ейім
5–10
5–10 г/л және 10–30 г/л
Тұрақты
еме
с
Өте
күр
делі
(ірі көлемді
арна
улы
шара
лар
кешені қаж
ет)
Конустәріз
ді
жайылм
алар
және өзен
атыра
уларының
етек бөлік
тері,
қыр
лар, адыр-
лар, қыра
тт
ар
Ж
айпақ,
қия, т
олқын
тәріз
ді
ойыс
А
уыр ме
хани-
ка
лық құмды
шөгінділер (с
аз,
ауыр құмды), қиыршық т
ас
ара
лас құмда
уыт
(гипстелг
ен)
Сұрғылт-
боз,
та
қыршөп- те
сін,
сор
таң
Шөгін- ділер құрамын- да тұз б
ен
гипс бар
Ж
ел эро-
зиясына түр
лі
дәреж
еде
бейім
3-5, 10-20 және одан төмен
10-30 г/л және о
дан көп
Өте
тұрақты
Достарыңызбен бөлісу: |
