65
Ғаламшарлық болжамдар белгілі бір аумаққа байланысты емес, ол
географиялық қабық шеңберіндегі, бүкіл адамзатқа қатысы бар пробле-
маларға арналады. Ғаламшарлық географиялық болжамдардың негізгі
мақсаты адамзаттың болашақтағы өмірін және Жерді сақтап қалуға
бағытталған ділгірліктерді алдын-ала болжау болып табылады. Сон-
дықтан да мамандар мен ғалымдардың басым көпшілігі бүгінгі таңда
бүкіләлемдік деңгейде күтілетін сан түрлі келеңсіз құбылыстарды бол-
жаумен айналысуда. Атмосфера ауасының ластануы, озон қабатының
жұқаруы, “жылыжай тиімділігінің” туындауы, қуаңдану үдерісі, гид-
росфераның ластануы және таза ауызсу проблемасы солардың қатары-
на жатады. Адамның болашақ тіршілігі жоғарыдағы проблемалардың
қалайша болжануына және жойылуына тікелей байланысты.
Аймақтық болжамдар бірер аймақ шеңберінде бірнеше мемлекетке
қатысы бар прблемалардың болашақтағы өзгерісін алдын-ала негіздеп
беруге бағытталады. Дүние жүзінің шаруашылығы жоғары деңгейде да-
мыған бөліктерінде қоғам мен табиғат ортасындағы қарым-қатынастар
уақыт өткен сайын шиеленісіп барады. Осының салдарынан алуан түрлі
экологиялық проблемалар туындады, әлеуметтік-экономикалық жағдай-
лар күрделене түсуде. Бұндай аймақтарға Жерторта, Балтық, Солтүстік
және Қара теңіздер, Мексика, Парсы шығанағы және басқа жерлер жа-
тады. Бұл жерлерде мұнайдың тасымалдануы, өзендер арқылы түрлі
зиянды заттардың ағып келуі, сан қилы өнеркәсіп шығындыларының
теңіздерге тасталуы салдарынан қоршаған ортаның ластануы күшейіп
барады. Сол себепті теңіздердің өсімдіктер және жануарлар дүниесіне
үлкен зиян келтіріліп, теңіз жағалауларының рекреациялық мүмкіндік-
тері шектелуде және халықтың өмір сүру жағдайы нашарлай түскен.
Жергілікті географиялық болжамдар. Белгілі бір инженерлік құрылыс
яки құрылыстар тобының табиғи ортаға әсерін алдын-ала негіздеп
беру жергілікті географиялық болжам деп аталады. Табиғатқа әсерін
тигізетін инженерлік құрылыстарға өнеркәсіп кәсіпорны, су қоймасы,
шахталар, жолдар, әуежайлар, қалалар және басқалар болуы мүмкін.
Мысалы, пайдалы қазба кені ашық әдіспен қазып алынатын болса, сол
аумақта ойыстар, қоқыс тастандылары пайда болады, жерасты сулары-
ның деңгейі төмендейді, келеңсіз үдерістер (көшкіндер, опырылулар)
дамиды, белгілі бір жерлерде су, топырақ, өсімдіктер және жануарлар
дүниесі жойылады, тағы бір жерлерде үлкен өзгерістерге ұшырайды.
66
7-к
ест
е. Өзбек
стан ж
айла
у табиғат к
ешендерінің адам қыз
ме
ті əс
ерінен өзгер
у б
олж
амы
Табиға
т к
ешені
Әс
ер ететін с
еб
епшар
тт
ар
Ма
л
бағу
Ағаш- та
р мен бұт
а-
лар
ды
ке
су
Те
хник
а-
лық эро- зия:ав
то-
м
обиль
т.б. ме
ха-
низ
мдер
қозға- лысы
Ағаш а
лқа
п-
тарын қа- лыпт
астыр
у,
жайла
у
өнімділігін ар
ттыр
у
Тұспа
лданып о
тырған
табиғи г
еографиялық
үдерістер
Бо
лжам жас
алған
өзг
ерістер
дің негізгі
бағытт
ары
1
2
3
4
5
6
7
Үстір
ттер мен
қа
лдық биік
тік-
тер
дің боз-қоңыр
топырақт
арында
жус
ан мен сора бар
Əлсіз
Күшті
Тәр
тіпсіз
қозға
лыс
күшті
Қазірг
е
дейін жүзег
е
асырылм
аған
Ав
то
ж
олдар
да де
фляция
күшейе
ді
Үстір
ттің ор
та
лық бөлігінде
топырақ пен өсімдік 10-20%
азаюы мүмкін
Ойыст
ар
дағы
сор
таңдар га
лофит-
терг
е, к
ейде
тұз
дарға т
олы
Əлсіз
Кей ж
ерлер-
де күшті
Аз
да
у
Д
еф
ляция, бұрғыла
у
нәтиж
есінде көп көлемде с
у
шығарылады, көл, ба
тпақ
пайда бо
лады
Бұт
алар
ды к
ес
у күшейе
ді,
жаңа көл, көлмек және ба
тпақт
ар пайда бо
лады
Құмды жазықт
ар
да
пс
аммофиттер к
ең
тараған
Барған сайын күшейе б
ере
ді
Кес
у азаюы мүмкін,
бірақ жайлаулар-
да күшейеді
Ж
аңа к
ен
орында- рын із
де
у
үдерісін- де күшей-
ед
і
Қарқыны өте
төмен
Елді мек
ендер төңірегінде,
бұрғыла
у а
лаңында
барх
андар көлемі ұлғаяды
Қозға
лыст
ағы құмдықт
ар
дың
алаңы ұлғаяды,
жайла
улар
дың өнімділігі
төмендейді
А
тыра
улар-
дың т
ақыр
лы
топырақт
арында
және т
ақыр
лар
да
баялышты қара
сек
се
уіл бар
Əлсіз
Кей ж
ерлер
де
күшті
Кей
ж
ер
лер
де
күшейе
ді
Ав
то
мобильдер
дің рет
сіз
қозға
лысы де
фляцияны
күшейте
ді
Топырақтың де
фляцияға
берілуі күшейе
ді, о
лар
дың
алаңы 15-25%-ға ұлғаяды
Достарыңызбен бөлісу: |
