Галактика (грекше галактикос – сүт түсті, бозғылт) –

152
Галактика (грекше галактикос – сүт түсті, бозғылт) – жұлдыздардың гра-
витациялық күштерімен өзара байланысқан ірі жұлдыздар жүйесі. Галактика-
лар өлшемі, жұлдыздар саны және пішіні бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. 
Соған орай олардың эллипс тәрізді, спираль тәрізді және дұрыс пішінсіз түр-
лері бар. 
Географиялық бағалау – табиғи жағдай мен ресурстарды немесе геожүй-
елерді пайдалану мақсатында бағалау.
Географиялық  сараптау  –  жобаланып  жатқан  инженерлік  құрылыстың 
қоршаған орта талаптарына сай келу-келместігін анықтау.
Географиялық орын – Жер жүзіндегі бірер нысанның өзімен байланысты 
басқа нысандармен салыстырғандағы орны.
Географиялық болжам – табиғи орта мен аумақтық өндіріс кешендерінің 
өзгерісіндегі негізгі бағыттарды ғылыми тұрғыдан алдын-ала негіздеу.
Геоид (грекше ге – Жер, идос – көрініс, бейне, яғни Жер көрінісінде, Жер си-
яқты мағыналарын білдіреді) – Дүниежүзілік мұхиттың су деңгейінің тыныш 
және тепе-теңдік күйде тұрғандағы деңгейлік бет пен сол бетті құрлықтардың 
астымен ойша жалғастырғанда пайда болатын дөңес бет. Бұл бет барлық жерде 
ауырлық күшінің бағытына перпендикуляр болады.
Гейзер (исландша гейзер – атылу) – оқтын-оқтын субұрқақ сияқты атқылап 
тұратын ыстық бұлақтар. Гейзерлер негізінен белсенді жанартаулар бар өлке-
лерде жиі кездеседі.
Жаһандану (глобализация) – бүкіл дүние жүзіндегі экономикалық, саяси 
және мәдени интеграция үдерісі.
Аумақ – өзіне тән табиғи және адам қызметі нәтижесінде кезеңді түрде пай-
да болған ерекшеліктері мен ресурстары бар Жер бетінің құрлық бөлігі.
ЖЭС – көмір, газ, мұнай және олардың қалдықтары негізінде ыстық бу мен 
электр энергиясын өндіретін тармақ.
Орын – өзара байланысты және ұқсас аңғарлардың бірлесуінен тұратын ге-
ожүйе.
Ендік  зоналылығы  –  күн  сәулесі  түсу  бұрышының  өзгеруі  есебінен  та-
биғат  компоненттері  мен  кешендерінің  экватордан  полюстерге  қарай  заңды 
түрде өзгеруі.
Мәдени ландшафт – қоғам мүдделерін көздеп табиғи ерекшеліктері адам-
ның қолымен ғылыми негізде және ақылмен өзгертілген геожүйе.
Маржан  аралдары  –  маржан  жануарларының,  балдырлар  мен  басқа  да 
ағзалардың  қалдықтарынан  жинақталуынан  түзілген  аралдар.  Қазіргі  заман 
маржан аралдары экваторлық және тропиктік өлкелерден басқа жерлерде кез-

153
деспейді. Тек Гольфстрим жылы ағысы өтетін Багама аралдарына таяу маңда 
ғана тропиктердің сыртында кездеседі. Маржан аралдары орналасқан жері мен 
пішініне қарай жағалау рифтері, бөгет рифтері және атолдар болып бөлінеді.
Маусымдық миграция – тұрғындардың белгілі бір кезең ішінде бірер ау-
маққа көшіп кетуі.
Маятниктәрізді  миграция  (тербелмелі  миграция)  –  тұрғындардың  оқу, 
жұмыс істеу мақсатында бір орыннан екінші орынға күн сайынғы немесе апта 
сайынғы қозғалысы.
Миграция – тұрғындардың бір аумақтан екінші аумаққа тұрақты немесе 
уақытша мерзімге көшуі.
Орбита (лат. орбита – із, жол) – ғаламшар, оның серігі, жасанды серік, ко-
мета, астероид және басқа аспан денелерінің жолы.
Қар сызығы – биік таулар басындағы қардың жыл бойы одан әрі ерімей 
тұратын шектеу сызығы.
Секторлық  –  құрлықтың  ішкерісіне  қарай  мұхиттан  ұзақтаған  сайын 
климат ерекшеліктерінің өзгеруі есебінен табиғат компоненттері мен кешен-
дерінің өзгеруі.
Целлюлоза-қағаз өнеркәсібі – целлюлоза, қағаз және картон өнімдерін өн-
діруге маманданған өнеркәсіп ьтармағы.
Қала  агломерациялары  –  ірілі-уақты  қалалардың  әкімшілік,  өндірістік, 
әлеуметтік және мәдени байланыстар нәтижесінде бірлесуі.
Сөнген жанартау – тарихи кезең барысында атқылағаны жөнінде ешқан-
дай мәліметтер болмаған жанартау. Сөнген және белсенді жанартау ұғымдары 
салыстырмалы болып табылады, кейде сөнген жанартаулар да жанданып, қай-
та атқылауы ықтимал.
Техникалық егіндер – өнімдері өнеркәсіп шикізаты ретінде пайдаланыла-
тын егіндер. 
Тоғай  –  өзен  бойларындағы  ағаш,  бұта  және  шөптесін  өсімдіктерден 
құралған қалың орман.
Көлік (транспорт) – (лат. транс – арқылы, портаре – тасымалдау) экономи-
каның маңызды тармағы, халық шаруашылығы мен халықтың жүк тасымалдау-
дағы сұранысын дер кезінде әрі үздіксіз қамтамасыз етіп тұрады.
Урбанизация – қалалардың және қала халқының өсу, қалалық тұрмыс сал-
тының кең таралу үдерісі.
Қойнау – келіп шығуы және дамуы тұрғысынан тығыз байланысты фация-
лардан құралатын геожүйе. Негізінен жер бедерінің мезопішінінде орналаса-
ды.

154
Көгал  –  шөлдер  мен  шөлейттерде  су  шығарылып,  абаттандырылған  жер 
алқабы.
Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) – мемлекеттің белгілі бір мерзім ішіндегі жалпы 
экономикалық  қызметін  сипаттайтын  қорытынды  макроэкономикалық  көр-
сеткіштердің бірі. ЖІӨ мемлекеттің нарықтық қатынас бойынша бейнеленген 
барлық бастапқы табыстарының жалпы жиындысын көрсетеді.  
ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР
Солтүстік Еуропа мемлекеттері
№
Мемлекеттер
Алаңы, мың
шаршы км
2
 
Басқару пішіні
Астанасы
1 
Швеция
450 
Монархия
Стокгольм
2 
Норвегия
387 
Монархия
Осло
3 
Финляндия
338 
Республика
Хельсинки
4 
Исландия 
103 
Республика
Рейкявик
5 
Дания
43,0 
Монархия 
Копенгаген
6
Эстония
45,1 
Республика
Таллин
7 
Литва
65,3 
Республика
Вильнюс
8 
Латвия
64,6 
Республика 
Рига
Батыс Еуропа мемлекеттері
№
Мемлекеттер
Алаңы, мың
шаршы км
2
 
Басқару пішіні
Астанасы
1
Австрия
83,2 
Республика
Вена
2
Бельгия
30,5 
Монархия
Брюссель
3
Ұлыбритания
244,5
Монархия
Лондон
4
Германия 
356,9
Республика 
Берлин
5
Ирландия
70,3
Республика
Дублин
6
Лихтенштейн
0,16
Монархия
Вадуц
7
Люксембург
2,6
Монархия
Люксембург
8
Нидерландия
41,2
Монархия
Амстердам
9
Франция 
551,6
Республика
Париж
10 Швейцария
41,3
Республика
Берн
11 Монако
0,002
Монархия
Монако

155
Оңтүстік Еуропа мемлекеттері
№
Мемлекеттер
Алаңы, мың
шаршы км
2
 
Басқару пішіні
Астанасы
1
      Италия
301,3 
Республика
Рим
2
      Испания
504,7 
Республика
Афина
3
      Португалия
92,3 
Республика
Лиссабон
4
      Мальта
0,3 
Республика
Ла-Валетта
5 
      Греция
132 
Монархия
Афина
6
      Андорра
0,45 
Монархия
Андорра-Ла-Велия
7
      Ватикан
0,4 
Монархия
Ватикан
8
      Сан-Марино
0,06 
Республика
Сан-Марино
Шығыс Еуропа мемлекеттері
№
Мемлекеттер
Алаңы, мың
шаршы км
2
 
Басқару пішіні
Астанасы
1
Ресей
17075,5 
Республика
Москва
2
Украина
603,7 
Республика
Киев
3 
Беларусь
207,6 
Республика
Минск
4
Молдова
33,8 
Республика
Кишинев
5
Польша
312,7 
Республика
Варшава
6
Чехия
78,9 
Республика
Прага
7
Словакия
49,0 
Республика
Братислава
8 
Венгрия
93,0 
Республика
Будапешт
9
Румыния
238,4 
Республика
Бухарест
10 Болгария
111,0 
Республика
София
11 Словения
20,3
Республика
Любляна 
12 Хорватия
56,6
Республика
Загреб
13 Босния  мен  Герцего-
вина
51,1
Республика
Сараево
14 Сербия
88,3
Республика
Белград
15 Черногория
13,8
Республика
Подгорица
16 Македония
25,7
Республика
Скопье
17 Албания
28,7
Республика
Тирана

156
Меланезия мемлекеттері
№ 
Мемлекеттер
Алаңы, мың шаршы км
2
 
Басқару пішіні
Астанасы
1
Вануату
4,8 
Республика
Порт-Вила
2
Папуа-Жаңа Гвинея  461,7 
Монархия
Порт-Морсби
3
Соломон аралдары
29,8 
Монархия
Хониара
4
Фиджи
18,3 
Республика
Сува
Солтүстік Америка мемлекеттері
№
Мемлекеттер
Алаңы, мың шаршы км
2
 
Басқару пішіні
Астанасы
1. 
Америка Құрама
Штаттары (АҚШ)
9,500
Республика
Вашингтон
2. 
Канада
9,976
 Монархия
Оттава
 
Оңтүстік-батыс Азия мемлекеттері
№
Мемлекеттер
Алаңы, мың
шаршы км
2
 
Басқару пішіні
Астанасы
1
Ауғанстан
652,1 
Республика
Қабул
2
Бахрейн
0,7 
Монархия
Манама
3
Израиль
14,1 
Республика
Тель-Авив
4
Йордания
98,3 
Монархия
Амман
5
Ирак
435,1 
Республика
Бағдат
6
Иран
1648,0 
Республика
Тегеран
7
Йемен
528,0 
Республика
Сана
8
Катар
11,4 
Монархия
Доха
9
Кипр
9,3 
Республика
Никосия
10 Кувейт
17,8 
Монархия
Аль-Кувейт
11 Ливан
10,4 
Республика
Бейрут
12 БАƏ
83,6 
Монархия
Абу-Даби
13 Омман
212,5 
Монархия
Маскат
14 Сауд Арабиясы
2150,0 
Монархия
Ар-Рияд
15 Сирия
185,2 
Республика
Дамаск
16  Түркия
780,6 
Республика
Анкара
17 Армения
29,7 
Республика
Ереван
18 Əзербайжан
86,6 
Республика
Баку
19 Грузия
69,7 
Республика
Тбилиси

157
МАЗМҰНЫ
 І тарау. ГЕОГРАФИЯ ПƏНІ ЖƏНЕ ОНЫҢ ТАРИХЫ
§1. География ғылымдары жүйесі туралы ұғым  ....................................3
§2. География ғылымының тарихы және оның бүгінгі 
таңдағы дамуы  ....................................................................................................6
ІІ тарау. ЖЕР ТАБИҒАТЫ
§3. Жер жүзі табиғаты дамуының ғарыштық себепшарттары  ............12
§4. Жердің ішкі құрылысы және тектоникалық үдерістер  ..................17
§5. Жер беті табиғатының даму тарихы .................................................20
§6. Географиялық қабық және оның жалпы заңдылықтары  ...............24
§7. Географиялық қабықтың ендік зоналылығы және секторлығы  ...29
§8. Биіктік белдеулену заңдылығы  ........................................................33
§9. Геожүйелер және олардың сатылылығы  .........................................36
ІІІ тарау. ҚОҒАМ ЖƏНЕ ТАБИҒАТ
§10. Қоғам мен табиғат ортасындағы қатынастар  ...............................40
§11. Антропогендік ландшафтар  ...........................................................45
§12. Табиғатты қорғаудың географиялық негіздері  .............................50
ІV тарау. ҚОЛДАНБАЛЫ  ГЕОГРАФИЯЛЫҚ  ЗЕРТТЕУЛЕР
§13. Табиғи географиялық үдерістер   ...................................................54
§14. Географиялық бағалау .....................................................................59
§15. Географиялық болжам  ....................................................................63
§16.  Қоршаған  орта  мониторингі  және  географиялық-экологиялық 
сараптама негіздері  .................................................................................68
 
V тарау. ДҮНИЕ ЖҮЗІНІҢ ХАЛҚЫ
§17. Дүние жүзінің халқы және заманалық демографиялық жағдай ..72
§18. Урбанизация үдерісінің жаһандық және аймақтық жақтары ......76
§19. Халықаралық миграция үдерістері мен проблемалары ...............79

158
VІ тарау. ДҮНИЕНІҢ ГЕОСАЯСИ СИПАТЫ
ЖƏНЕ ЖАҺАНДЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР
§20. Дүниенің геосаяси жүйесі және оның қалыптасуы  .................................82
§21. Əлемдегі заманалық геосаяси жағдай. Мемлекеттердің интеграциялық 
бірлестіктері  ........................................................................................................85
§22. Адамзаттың жаһандық проблемалары .......................................................90
 VІІ тарау. ЕУРОПА ЖƏНЕ АМЕРИКА СУБАЙМАҚТАРЫ
§23.Еуропа субаймақтары ...................................................................................94
§24. Латын Америкасы ......................................................................................101
§25. Кариб алабының арал-мемлекеттері ........................................................107
VІІІ тарау. АФРИКА СУБАЙМАҚТАРЫ.ОКЕАНИЯ МЕМЛЕКЕТТЕРІ 
§26. Африка субаймақтары  ..............................................................................111
§27. Океания мемлекеттері  ..............................................................................115
ІХ тарау. АЗИЯ СУБАЙМАҚТАРЫ
§28. Оңтүстік-батыс және Оңтүстік Азия мемлекеттері  ...............................118
§29. Шығыс және Оңтүстік-шығыс Азия мемлекеттері  ................................123
§30. Орталық Азия мемлекеттері .....................................................................128
Х тарау. ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
§31. Өзбекстанның геосаяси орны мен қарым-қатынастары .........................136
§32. Өзбекстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы ....................................140
§33. Өзбекстанның геоэкологиялық проблемалары  ......................................146
§34. Қайталау сабағы .........................................................................................150
Ұғымдар мен терминдердің түсіндірме сөздігі ...............................................151
Қосымша мәліметтер  ........................................................................................154

Шарипов, Шавкат Мухамажанович
География.  10-сынып.  Орта  білім  мекемелерінің  10-сыныбына  арналған 
оқулық/Ш.М.Шарипов,  В.Н.Федорко,  Н.И.Сафарова,  В.А.Рафиқов  –  Бірінші 
басылуы.–  «O‘zbekiston  milliy  ensiklopediyasi»  Мемлекеттік  ғылыми  баспасы, 
2017. –160 б.
   
   
 
Geografiya
Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining 
10-sinflari uchun darslik
(Qozoq tilida)
Birinchi nashri
    
«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» 
Davlat ilmiy nashriyoti
Toshkent–2017
Редакция меңгерушісі А. Зұлпықаров
Аударған А. Ташметов
Редакторы Қ. Рахманов
Көркемдеуші редакторы А. Яқубжонов
Беттеуші-дизайнер Ж. Бадалов
Корректоры Ғ. Эсанбекова
 
Арнаулы редактор:
E. Назаралиева – Республикалық Білім орталығы Табиғи және анық 
пәндер бөлімі география пәні бас әдіскері. 
Баспа лицензиясы АІ №160, 14.08.2009
Басуға 07.11.2017 ж. қол қойылды. Қалыбы 70х90 
1
/
16
. Қарібі  «Таймс Нью Роман». 
Кеглі 12,5. Офсеттік басылыс. Шартты баспа табағы 10,00. Есептік баспа табағы 
10,10. Таралымы  5321. дана. Тапсырыс № 17–607.
«
O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Мемлекеттік ғылыми баспасы.
100011, Ташкент қ, Науаи көшесі, 30.
Өзбекстан Баспасөз және ақпарат агенттігінің «O‘zbekiston» баспа-полиграфия 
шығармашылық үйі баспаханасында басылды.
100011, Ташкент қ., Науаи көшесі, 30. 
O‘quv nashri
Shavkat Muxamajanovich Sharipov, Viktor Nikolayevich Fedorko,
Nasiba Irankulovna Safarova, Vahob Asomovich Rafiqov

Оқулық жалға беріліп, оқу жылы соңында қайтарып алынғанда
жоғарыдағы кестені сынып жетекшісі төмендегі бағалау өлшемдері
негізінде толтырады: 
Жаңа 
Оқулықтың алғаш рет пайдалануға берілген кездегі жағдайы
Жақсы  
Мұқаба бүтін, оқулықтың негізгі бөлігінен ажырамаған. Барлық парақтары    
 
бар, жыртылмаған, беттерінде жазу-сызулар жоқ.
Мұқаба езілген, бұрыштары мүжілген, оқулықтың негізгі бөлігінен ажыраған 
жерлері бар, пайдаланушы оқулықты қанағаттанарлық етіп жөндеген. Ажыраған 
беттері қайта желімденген, кейбір беттерде жазу-сызулар кездеседі.
Мұқаба сызылған, жыртылған, негізгі бөлігінен ажыраған, кейбір жерлері 
бүтіндей жоқ. Нашар жөнделген. Беттері шимайланып, боялған. Парақтары 
жетіспейді. Оқулықты қалпына келтіруге болмайды.
 
Жалға берілген оқулықтың жағдайын көрсететін кесте
№
1
2
3
4
5
6
Оқушының аты мен 
фамилиясы
Оқу 
жылы
Оқулықтың 
алынған 
кездегі 
жағдайы
Сынып 
жетекші-
сінің қолы
Оқулықтың 
тапсырылған 
кездегі жағдайы 
Сынып
 жетекші-
    сінің қолы
Қанағат-
танарлық 
емес
Қанағатта-
нарлық