Ббк 3. (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

264

кәденің атауы (күйеу келгенде қыз жеңгелері алатын сыйлық), Семей, 

Шұбартау тұрғындары қалыңмалды алапа деп атайды екен, ал Жам-

был, Шу өңірінде «адамгершілік» деген дерексіз (абстракты) ұғымды 

осы тұлғамен атаса керек, Қарақалпақ жеріндегі қазақтар тойларда 

берілетін ақшаны түйген орамалды алапа деп атайды. Ресей қазақтары 

(Саратов облысы) жалақыны алапа дейтіні көрсетілген (Қазақ тілінің 

аймақтық  сөздігі.  -  Алматы:  Арыс,  2005).  Бұларда  «адамгершілік» 

мағынасынан  басқаларының  барлығында  да  алапа  сөзінің  о  ба-

ста  (мүмкін,  тіпті  әріде)  «олжа»,  көбінесе  соғыста  түскен  олжа, 

одан барып кәдеге қатысты олжа, сый-сыралғы, бұдан барып қызға 

берілетін қалыңмал (ол да – еңбексіз келетін олжа ғой), сөз мағынасы 

қозғалысының ең соңғы кезеңінде «жалақы» (маңдай терімен келген 

«олжа») сияқты семантикасы бары байқалады. Ал қазіргі қазақ әдеби 

тілінің  ең  соңғы  (2006  жылғы)  түсіндірме  сөздігінде  бұл  сөздің  4 

түрлі мағынада келетіні көрсетіледі, олардың да семантикалық өзегі 

– «пайда, табыс, олжа». Алапа сөзінің ең ертедегі мағынасы тұрақты 

әскерге  мемлекет  тарапынан  жиналатын  азық-түлік  салығы  болса 

керек  (Қазақ  энциклопедиясы).  Алапа  сөзінің  түптөркінін  монғол 

тіліндегі алба(н) сөзінен іздеу керек сияқты. Алба(н) сөзінің монғол 

тіліндегі көне бір мағынасы – повинность, натуральная или денеж-

ная (Монгольско-русский словарь. - М., 1957, 29-бет). Қазақ халқын 

құраған найман, қоңырат сияқты ірі тайпаларының Шыңғыс импери-

ясына дейінгі де, кезіндегі де, кейінгі де әскери-соғыс іс-қимылдары, 

салт-дәстүрлері,  қару-жарақтары,  әлеуметтік  құрылым-тәртіптері 

монғолдармен  іліктес,  қатарлас,  аралас  болғаны  мәлім.  Сондықтан 

түрікше  алапа  сөзі  мен  монғолша  алба  сөздері  түбірлес  болар  деп 

топшылауға мүмкіндік бар.

 Ал біз бұрынырақ жүргізген ізденістерімізде («Сөздер сөйлейді», 

2004)  Бұхар  жыраудың  (XVIII  ғ.)  Шоқан  Уәлиханов  жазып  алған 

жырындағы:

Қырық сан қара қалмақты 

Жарлығына қаратқан,

Алафасын арттырып,

Арпалап атты қунатқан, – деген жыр жолдарын Шоқан жазбаларын 

жариялағанда  акад.  Ә.Марғұлан  мен  Д.Кармышевалар  бұл  жолдар-

ды: «окружая себя ореолом величия» – «айналасына ұлықтық нұрын 

шашқан» деп орыс тіліне аударғанына сүйеніп, алапасын арттырып 

тіркесі  «беделін  арттырып»  деген  екінші  бір  мағынасы  болар  деп 

жорамалдап едік («Сөздер сөйлейді», 2-басылымы, 1994 ж.). Демек, 

бұл жерде Бұхар жырын аударушылар да, біз де жаңылысқан екенбіз, 

өйткені  Бұхардың  «алапасын  арттырып,  арпалап  атты  қунатқан» 

265

дегені  –  әскерге  жинайтын  алым-салығын  арттырып,  әскер  атта-

рын қунатты (мықты, қунақы етті) деп тұрғаны байқалады. Демек, 

мұндаға алапа-ның мағынасы ең алғашқысы – «әскердің күш-қуатын 

көтеретін алым-салық». Кейінгі ғасырларда осы қарекеттің жойыла 

бастағанына байланысты бұл сөз де енді «соғыста түскен олжа, та-

быс» дегенді атай бастаса керек және әрі қарай сөздің семантикалық 

өрісі түрленіп, әр өңірде әртүрлі (бірақ түпкі семасы мағыналық реңк, 

өзегі сақталып) мағынаны беріп кеткені байқалады.

Алапа – ескірген сөз. Бұл күнде жырлардағы мағынасында қолда- 

нылмайды  (тарихи  шығармалар  мен  тарихқа  қатысты  ғылыми-

танымдық еңбектерде болмаса).

Эпостық  жырлар  мен  XV-XVI  ғасырлардағы  ноғайлы-қазақ 

жырауларының  тілінде  бүгінгі  қолданыста  жоқ,  көпшілік  оқырман 

бірден түсіне алмайтын бірқатар сөздер кездеседі. Оларды жоғарыда 

атаған  тақырыптарға  жатқыза  алмаймыз,  олар  жеке  зат  атаулары, 

бірен-сараны аң-құс атаулары, сын-сипатты көрсететін сөздер және 

іс-қимыл  атаулары  болып  келеді.  Бұларды  да  ескірген,  көнерген 

сөздердің қатарында талдауға болады.

Күспен.  Бұл  сөз  XVI  ғасыр  жырауы  Шалкиіздің  жырында  

кездеседі.  Ол  әміршісі  (хан  иесі)  Би  Темірді  қажы  сапарынан  тоқ- 

татуға айтқан жырында:

Қара бас күспен шалдырып,

Көк теңіздің үстінде 

Көтеріп желкен аштырып,

Уа, хан ием, жүк тиеттің кемеге, – дейді.

Түркімен  тілінде  кесәбой  (барка  с  одной  мачтой  и  двумя  пару-

сами) деген сөз бар екенін Будагов көрсетеді (Будагов, II, 178-бет). 

Бұған  қарасақ,  күспен  <кесәбой<кесбой<күсбей<күспен  болып 

фонетикалық трансформацияға ұшыраған сөз болар деп топшылауға 

болады. Сонда әуелі жүкті қара бас (басы қарамен боялған) баржаға 

(тіркемеге) тиеп алып, кемеге жеткізген дегенді айтып тұрған тәрізді. 

Қырым  сияқты  айнала  теңізді  жағалаған  ноғайлы  халқына  баржа 

сияқты тіркеме де, кеме де өте таныс болуы – даусыз. Ал ноғайлының 

ауыр  жұртының  ішінде  «қазақ  шыққан»  (қазақ  болған)  Шалкиіз 

күсбой/күспенді  ауызға  алып,  «Тәңірінің  үйі  –  Қаһбаға»  (Меккеге) 

теңізбен  жол  жүруге  ыңғайланған  әміршісі  Би  Темірге  сөз  айтқан 

тәрізді. Сөйтіп, күспен – түбі жалпақ сүйретпе жүк кемесі болар. Бұл 

сөз араб жазуымен күспей деп те жазылуы мүмкін, и мен н әріптерінің 

суреті бірдей, тек асты-үстеріндегі нүктелердің жаңылысып түсуі де 

мүмкін. 

Домбай. XVI ғасыр жырауы Шалкиізде:

266

Далада құлан (,) домбай шұбырса,

О дағы бір егеулі оққа жолығар, – деген жолдар бар. 

Жарияланып жүрген мәтіндерде құлан домбай деп қатар жазылған, 

араларында  үтір  жоқ.  Демек,  құланның  домбай  деген  тұқымы  деп 

түсінуге тура келеді, араларына үтір қойылса, домбай – құлан сияқты 

жабайы  жануардың  атауы  болмақ,  ал  домбай  құлан  деп  орындары 

алмасып  келсе,  «семіз,  күйлі»  немесе  «жуан,  ірі»  құлан  (жабайы 

жылқы)  деп  топшылауға  болады,  өйткені  домбай  –  ноғай  тілінде 

«жуан, толық» деген мағынадағы сөз: домбай – полный человек, дом-

бай таяқ – толстая палка (Ногайско-русский словарь, 1963, 101-бет).

Домбай сөзі қазіргі қазақ тілінде де бар. Түсіндірме сөздіктің тал-

дауына  сүйенсек,  ол:  1)  нобай,  нұсқа;  2)  ауыспалы  мағынада  «сес, 

қыр, қоқан-лоқы» деген мағыналарды береді екен (ҚТТС, 3-т., 153-

бет). Мысалдар бір-ақ жазушыдан келтірілген. Бұл түсіндірмелерді 

даусыз  деу  де  қиын.  Ал  көне  жыр-толғаулардағы  өте  сирек  (әзірге 

табылғаны  бір  ғана  Шалкиізде)  кездескен  құлан  домбай  немесе 

құлан,  домбай;  құлан-домбай  дегендегі  домбай,  сірә,  жабайы  (да-

лада  шұбырып  жүретін)  жануардың  біреуінің  атауы,  немесе  тіпті 

құлан дегеннің екінші атауы болуы мүмкін. Жыраудың бұл сөйлемі 

– бейнелеп айтқан афоризмдік толғауы. Сондықтан, біздіңше, құлан-

домбайдың шұбыруы – ұмыт болған қолданыс болар. Демек, мұны да 

біз лексикалық бейнелі ескілік болар деп топшылаймыз.

Барым.  Барым  сөзі  –  «мал-мүлік»  мағынасындағы  ескілік.  Бұл 

күнде  бар  сөзі  –  негізінен  әртүрлі  модальдық  қызмет  атқаратын 

сөз.  Өте  көп  қолданылады,  көптеген  тұрақты  тіркестерді  құрайды. 

2006 жылғы «Қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігінде» өте айқын, 

барлық қолданыс үлгілері көрсетіліп, тіркестегі қолданысы сөзтізбеге 

шығарылып  кеңінен  түсіндірілген.  Ал  біздің  іздеп  отырғанымыз  – 

бар сөзінің осы тұлғада да, барым тұлғасында да зат есім сипатында 

«мал-мүлік, байлық» деген мағынада келген фактілер. Қазақтың ескі 

өлең-жырларындағы барым сөзі – өте көнеден келе жатқан ескілік. 

Ол  көне  түркі  тілдерінде  «мал»  және  «мүлік»  деген  екі  мағынаны 

берген екен (ДТС, 84). Бұл күнде жырларда кездесетін барым деген 

сөзді тәуелдік жалғаулы бар сөзі деп ойлауымыз мүмкін (кітабым, 

қолым, аяғым деген сияқты). Ал, дұрысында, мұндағы -ым – тәуелдік 

жалғау  емес,  сөз  тудырушы  жұрнақ.  Оның  тәуелдік  тұлғасы  бары-

мым болып айтылған (ДТС, 84). Осындай ескі тұлғасында қазақ жы-

раулары да қолданған:

Талқан қып алды шәрімді,

Талауға салды барымды («Алпамыс батыр»).

Падшадан барым – садаға,

Қолыңнан келсе, жәрдем ет («Қамбар батыр»).