374
ница), сорғы (аспап), беттік керілу сияқты қазақша неотерминдер де
бар, бірақ сан жағынан олар өте аз. Мұнда мүмкін потенциалдық,
момент, деформация, масса (дененің массасы), шкала деген сияқты
жай сөздердің қазақша баламаларын беруге болар ма еді? Деген-
мен білім-ғылыммен сусындайтын оқушылардың жас жағынан
есейе түсуіне орай, 5-7-сыныптарда ғылыми интертерминдерді жап-
пай аудару, қазақшалау дегенге бармағандары дұрыс. «Өзге тілдік
сөздерден қазақ лексикасын түгел тазарту керек, бүкіл терминология-
ны қазақшалау керек» деген ұранның шындыққа жанаспайтындығын
өмірдің, бүгінгі тілдік тәжірибеміздің өзі көрсетіп отыр.
Жоғары сыныптар мен жоғары оқу орындарының қазақ авторла-
ры жазып жариялап жатқан кез келген оқулықты, бүгінгі газет-жур-
налдарды оқып, радио мен теледидардан айтылып, естіліп жатқан
сөздерді тыңдап көрсек, «орыс сөздерінсіз», дұрысын айтсақ, орыс
сөздері емес, бүгінгі бүкіл әлемдегі ғылым мен техниканың, атом мен
кибернетиканың, дүниежүзілік ауқымдағы информатиканың зама-
нында көптеген мәдениетті елдердің игілігіндегі халықаралық сөздер
қорын қазақ халқы да пайдаланбай отыра алмайтындығы даусыз.
Сөйтіп, соңғы 10-15 жылдың барысында қазақ тіліне неоло-
гизмдердің пайда болуының экстралингвистикалық уәждеріне:
1) қоғам өмірінде осы кезеңде дүниеге келген жаңа әлеуметтік,
саяси, экономикалық, мәдени құбылыстарға қатысты жаңа сөздердің
пайда болуы немесе бұрынғы сөздердің жаңа мағына үстеуі;
2) шет тілдерден, интернационалдық қордан сөздер қабылдау не-
месе бұрыннан қолданылып келген сөздерді активтендіру;
3) ұлттық мәдениет саласының жаңғыруы, қазақ тіліне орыс
тілінің тигізетін ықпалын тежеу;
4) қазақ тілінің мемлекеттік тіл дәрежесін орнықтыру, беделін
арттыру, даму барысын жетілдіру процесіне ұластыру қарекеттері
жатады деген тұжырым айтуға болады.
Тіл – «жанды» құбылыс. Ол өз ішінен де құбылып жатады.
Мұндай ішкі күштер сан алуан. Сөздік қазынаны толықтыратын (жал-
пы тілдің өзінің қозғалыс-эволюциясын реттеп отыратын да) сыртқы
факторлармен қатар, өзінің ішкі лингвистикалық заңдылықтары бар.
Солардың бірі тілдің «тудырғыш» қызметі (порождающая функ-
ция языка) деп аталатын қасиетіне байланысты, яғни тіл дамуы өзі
қажет деп тапқан жағдайда белгілі бір тәртіптерді (жүйені) туғызады.
Айталық, екі-үш (кейде одан да көп) бірліктен жасалған тіркеспен
берілетін ұғымды ықшамдап бір сөзбен (таңбамен) беру қажеттігі
даусыз, өйткені ол сөздің атауыштық қызметіне (номинация деген-
ге) сай келеді. Мысалы, сенат, парламент сияқты ресми орындарда
белгілі бір заң жобасын не үкімет ұсынысын оқып танысу немесе
375
оқып танысып талқыға салу дегендей іс-әрекетті оқылым деп бір
сөзбен атау, немесе «жазба жұмысқа қажетті деректерді зерттеу»
дегенді бір атаумен деректану деп терминдеулер тілдің өзінің «ту-
дырушы» (көп сөзді тіркестің орнына бір сөзді тудыру) қызметіне
қарыздар.
Тілдің жаңа сөз жасайтын өз тәртібінің тағы біреуі – үнемдеу
заңдылығы. Екі түбірді «жонып, қырқып», біріктіріп бір сөз етіп
ұсыну – тіл күшін үнемдеудің нәтижесі. Дербес мағыналы түбірлерді
біріктіріп, бір тұлға етіп жұмсау тәсілінің көрнекті жері – орфограм-
мада (сөздердің жазылуында). Сөз тіркесіндегі компоненттерді басқы
дыбыстарынан, басқы буындарынан қысқартып қысқарған сөз де-
ген тұлға жасау қазақ тілінде тілдік амал ретінде соңғы онжылдықта
күшіне енді, бұған дейін АҚШ, СОПК, БҰҰ, КСРО сияқты бірен-
сараны қолданылып келген болатын. Енді, негізінен, баспасөз тіліне
тән үнемдеу тәсілі ретінде күнделікті газет-журналдар бетінде
қысқарған сөздер жиі көрінеді. Түсініктілік үшін кейде мәтіннің
бір тұсында номинация-тіркестің өзі ашық беріледі де ары қарайғы
баяндау барысында мәтінде қысқартылған таңба (сөз дегеннен гөрі
шартты таңба деуге де болар) қолданылып кетеді. Мысалы, ЖЗҚ-
ның табыстылығы (Жинақтаушы зейнетақы қоры), ЖАҚ (Жабық
акционерлік қоғам).
Ал көбінесе, өкінішке орай, мүлде бейтаныс, яғни қандай сөздерден
қысқарғаны белгісіз әріп таңбалы «сөздер» де жиі қолданылады.
Мысалы, Ашғабадта болатын Каспий маңы мемлекеттері басшы-
ларының саммитінде АӨСШК және ШЫҰ шеңберіндегі мемлекет
басшыларының кездесулері кезінде талқыланатын мәселелер де
қарастырылды деген сөйлемдегі АӨСШК, ШЫҰ деген қысқартулар
нені атайтынын екінің бірі бірден айта алмайды. Дегенмен тіркес
сөздерін қысқартып, атау жасап, үнемдеу тәсілін қолдану дағдыға
айналып бара жатқанын бұл күні баспасөз беттерінде жиі көрінетін
(бұрынғы АҚШ, БҰҰ дегендерді есептемегенде) БАҚ (бұқаралық
ақпарат құралдары), ААҚ (ашық акционерлік қоғам), ҚР (Қазақстан
Республикасы), ҒА (Ғылым академиясы), ТМД (Тәуелсіз Мемле-
кеттер Достастығы) сияқты таңба-сөздер ешбір «расшифровкасыз»
қолданыла береді. Демек, тілдің ішкі үнемдеу заңының бұл көрінісі
қазақ тілі тәжірибесінде нық орын ала бастады деуге болады.
Үнемдеудің үшінші түріне суреттеме (аналитикалық) жолмен
(көп сөзбен) берілетін ұғымды бір сөзбен атау үшін бөгде тілдік бір
сөзді пайдаланушылық жатады. Мысалы, орыс тілінде «етті қылып
өсірілетін балапан» деген көп сөзбен білдірілетін ұғымды бір сөзбен
айту үшін бройлер деп бөгде тілдік сөзді қолданады, сірә, біз де бір
сөзбен айтуымыз керек болса, осы бройлер дегенді қолданатын бо-
