370
Тілдің сөздік құрамына өзгеріс-жаңалықтар әкелетін бүгінгі
(соңғы 10-15 жылдан бергі) сыртқы күштердің бірі – жоғарыда
айтқанымыздай, ұлттық сана, ұлттық рухани сұраныстың күшеюі.
Қазақ елінің тәуелсіздікке ие болып, дербес мемлекет ретінде өмір
сүре бастауы Одақтың ноқтабасы – орыс тілінің, орыс мәдениетінің,
орыс салт-дәстүрінің шектен тыс ықпалын ығыстыру әрекетін
туғызды. Алдымен, тілдегі «орыстану» саясатын тежеп, қазақ
тілінің тарих сахнасынан түсе бастаған хал-ахуалын түзеу үшін оған
мемлекеттік тіл статусы берілді. Бұл суға батып бара жатқан кеме
жіберетін «SOS» сигналы іспеттес қарекет болды. Сол «SOS»-ты
қабылдап, «кемені» (қазақ тілін) апаттан құтқарудың бір амалы –
орыс тілінен алынып, орынды-орынсыз қолданылып жүрген сөздерді
шектеу, мүмкіндігінше және қажетіне орай олардың бірқатарын
қазақша баламамен ауыстыру болды.
Қазақша балама іздеуге бейім тұратын сөздер тобы – жоғарыда
айтылды, алдымен, күнделікті тұрмысқа қатысты сөздер, олар көбі-
несе зат-бұйым, құрал-сайман, азық-түлік атаулары және көбі орыс
сөздері болып келеді: простыня, подъодеяльник, грелка, душ, варе-
нье, печенье, капуста, помидор, оправа, наушник, каток, пепельница,
коляска (детская), форточка, кнопка, клюшка, наждак, водопровод,
бинт, лента сияқты сөздерді қазақшалап атау қажеттігі даусыз.
Бұл қажеттілік жақсы сезіліп, аталған сөздердің қазақша балама-
лары орын ала бастады. Бұл күнде ақжайма, көрпетыс/ жылытқы,
себезгі, тосап, қайнатпа, орамжапырақ (оқулықта), қызанақ, жи-
ектеме, кұлаққап, мұзайдын, күлдеуіш, бесікарба, желдеткіш де-
ген атаулар бар. Әрине, бұлардың барлығы бір тұлғада ұсынылып,
бірден әдеби тіл нормасына сіңісіп кетті деуге болмайды. Ол жайын-
да кейінірек сөз болады.
Лексикалық құрамға өзгерістер енгізетін, жаңалықтар қосатын
және толықтыратын экстралингвистикалық фактордың ықпалы
көрінетін тұстар: 1) аударма әдебиет; 2) термин жасау процесі;
3) ғылыми-техникалық өзгерістер мен жаңалықтар; 4) ақпарат құрал-
дары жұмысының кеңеюі; 5) қоғам өміріндегі саяси, экономикалық,
мәдени өзгерістер мен жаңалықтар.
Аударма әдебиеттің ішінде мектеп пен жоғары оқу орындары-
на арналған бірсыпыра пәндердің оқулықтары мен оқу құралдары,
көпшілікқолды ғылыми әдебиет үлгілері терминдік те, терминдік
емес те жаңа сөздерді жасайды, яғни білім-ғылым саласына қатыс-
ты бірқатар заттарды, құбылыстарды, дерексіз ұғымдарды мүмкін-
дігінше қазақша атау қажеттігі алға тартылып, бұл күнде осы ұстаным
едәуір жанданды.
Жоғарыда айтылды, біздің байқауымызша, қазақ тілінде ғылыми
терминология оқулықтарда басталды дей аламыз. Осы күнге
371
дейін қолданылып келе жатқан тіл білімінің, әдебиеттанудың бір
алуан терминдері XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында Ахмет
Байтұрсынұлының еңбегі арқылы, математика, жаратылыстану, заң,
педагогика терминдерінің де бірқатары XX ғасырдың 20-жылда-
рындағы казақ мектептеріне арнап жазылған төл оқулықтарда
(Х.Досмұхамедұлының, М.Жұмабаевтың, Ж.Аймауытовтың, Ж.Күде-
риннің т.б. еңбектері арқылы) көрінді. Мысалы, Халел Досмұхаме-
дов төл оқулықтарында, мақалаларында, аударма еңбектерінде
баспасөз, баяндама, көрме, тірлік, тіршілік, өсімдік, ұлпа, құжайра,
жап-жайша жануар, сүт емушілер/сүт қоректілер, қақпақшықтар
(клапаны), тамыршықтар (капилляры), тамыр аяқтар сияқты
сөздер мен тіркестерді және сол кезең үшін мүлде жаңа атаулар бо-
лып табылатын қышқылтуым, сутуым (химия терминдері), төбе
ағасы (осы күнгі төраға), тәптіш (зерттеу), үндеуіш (үгітші), негіздік
(негіз), жел кеме (ұшақ, самолет), от арба (пойыз) тәрізді сөздерді
қолданған. Бұлардың бірқатары кейін өзге варианттармен алмасты-
рылып (жақша ішінде көрсетілгендері) қолданыста (әдеби нормада)
орнықпағаны көрінеді. Бұл – сөз жоқ, заңды құбылыс: ғылыми тер-
миндер ұлттық тілде бірден, бірінші қолданысынан орнықпайтыны
белгілі. Олар мағыналық дәлдік, тұлғалық түзулік сияқты тілдік жүйе
мен құрылымға сәйкестікті іздеу барысында бір емес, бірнеше рет
қырналып, өзгеріп барып, ең дәл, ең дұрыс деген варианты орнығады.
Сонымен қатар Х.Досмұхамедов еңбектерінде математика,
физика дегендерден бастап, ондаған интертермин де қолданылған,
өйткені ғалым бірде: «Жат сөзсіз күнелте алмайтын заман туды...
Мәдениет қуған жұрттың алдымен тілі өзгермекші, шеттен кірген
біліммен, әдетпен, заңмен жаңалықтарға ұғым беретін жаңа сөздер
келмекші, білімге кірген жаңа сөздердің көбі үлгіге алынған мәде-
ниетті жұрттың сөздері болмақшы», – деп жазса, екінші бір тұста:
«Латын тілі, латын сөзі бізге жат болса да, қашуға болмайды. Бұл
заманда ғылым іздеп қатарға кірем деген қазақ латын сөздерінен
қаша алмайды», – деп пікірін ашып айтады. Бұл принциптің жалпы
үлкен ғылымға да, сол ғылымды бастайтын мектеп оқулықтарына да
қатысты екенін XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында қазақтың
білім-ғылымға араласқан зиялылары жақсы біліп, дұрыс ұстанған.
«Қазақ», «Айқап» газеттері беттеріндегі фактілерге қарағанда,
XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында қазақ тілінің лексикалық
қазынасын жаңа сөздермен байытқан факторлардың бірі – оқу-
ағарту, білім-ғылым саласының жандануы болған болса, бұл үрдіс
одан кейінгі 10-15 жылда жалғасын тауып, мектеп оқулықтары
мен жоғары оқу орындарына арналып жазылған төл оқулықтарда
ондаған-жүздеген неологизмдер дүниеге келіп жатты. Олардың ба-
