349
білім-ғылым жаңалықтары, яғни неологиялық бірліктер, әсіресе,
пән терминдері мүлде орын алмаған екен деуге болмайды. Және
шеттілдік сөздерді аты аталған авторлар қазақ тіліне жолатпауға күш
салған екен деген тұжырым жасауға да мүлде болмайды. Мұны, яғни
Байтұрсынов пен Досмұхамедовтердің өздері «жат сөзсіз күнелте
алмайтын заман туғандығын» айтты. Х.Досмұхамедов: «Мәдениет
қуған жұрттың алдымен тілі өзгермекші, білімге кірген жаңа
сөздердің көбі шеттен кірген, біліммен, әдетпен, заңмен [келген]
жаңалықтарға ұғым беретін жаңа сөздер кірмекші, үлгіге алынған
мәдениетті жұрттың сөздері болмақшы», – деп жазды. Бұл жерде
ғалым интернационалдық қор деп аталатын интертерминдерді ай-
тып отыр, яғни латын, грек тілдерінен келе жатқан ғылыми ортақ
терминдерді алу керектігін айтады. «Еуропа ғылымы қолданған ла-
тын тілі, латын сөзі бізге жат болса да, қашуға болмайды. Бұл заман-
да ғылым іздеп, қатарға кірем деген халық латын сөздерінен қаша
алмайды», – деп ашық айтты.
Қазақ тіліне білім-ғылым саласына қажет жаңа сөздерді жаңа
ұғым атауларын, нағыз ғылыми терминдерді келтіру XX ғасырдың
алғашқы онжылдықтарында жасап өткен қайраткерлерге оңайға
түскен жоқ. Мұны Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедовтердің
өздері айтып, жақсы ескерткен болатын. Ахаң «Тіл – құрал» атты
оқулығының «Сөз басы» деп аталатын «Алғы сөзінде»: «Тіл – құрал»
деген аты қандай жат көрінсе, ішкі мазмұны да әуелгі кезде осын-
дай жат көрінер, үйткені бұл – қазақта бұрын-соңды болмаған жаңа
зат. Халықта бұрын болмаған нәрсе жат көрініп, бірте-бірте бойы
үйренген соң қалатын», – деп жазған еді. Ал Халел Досмұхамедов
1922 жылғы «Табиғаттану» атты дәрістік кітабында: «Алдымыз-
да үлгі болмаған соң, ғылым кітабын жазу деген өте қиын болды.
Қазақ тілі – ғылым жолына шалынбаған, сөздері ғылым ретіне қарай
жөндікпеген тіл. Ғылым тіліндегі атаулардан қазақ тіліне дұрыстап
түсінікті қылып аудару – өте қиын жұмыс. Сөздің жүйесін келтіріп
көркем қылып жазу да – керекті нәрсе. Ғылым атауларына лайықты ат
қою – алғашқы уақытта тым мұқтаж (бөліп көрсеткен біз – Р.С.),
бүгін ілгері болашаққа жол салатын нәрсе», – деп жазды.
Жалғыз А.Байтұрсынұлы ғана емес, XX ғасырдың 20-жылда-
рынан бастап қазақ тілінде мектеп оқулықтары мен жоғары оқу
орындарына оқу құралдарын жазған, сөздіктерін құрастырған Ха-
лел Досмұхамедұлы, Міржақып Дулатов, Қошке Кемеңгерұлы,
Мағжан Жұмабайұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанбек Хожанов,
А.Тынысбаев, К.Жәленов сияқты зиялылар да қазақ жазба әдеби
тілінің сөздік қазынасын жаңа тұлғалармен (сөздермен), кірме сөз-
дермен толықтырды. Бұл істе тек тіл, әдебиет сияқты ұлттық
350
сипаттағы пәндер ғана емес, жаратылыстану саласының, оның ішінде
зоология, ботаника, геология, анатомия, физиология, математика, фи-
зика салаларына қатысты жазылған еңбектерде (Х.Досмұхамедұлы
«Жануарлар», «Адамның тән тірлігі», «Табиғаттану» т.б.; Мағжан
Жұмабаев «Педагогика» т.б.) жүздеген неологизм мен аэлогизмдер
– қолданыста «қайта тірілген» байырғы сөздер, кірме сөздер (араб-
парсы сөздерінен басқа, орыс сөздері мен интертерминдер) қазақ лек-
сикасы қазынасын молайтты. Мысалы, бір ғана Х.Досмұхамедұлы
қышқылтуым (кислород), сутуым (водород), қышқыл көмір (угле-
род), жап-жайша (простейшие), ұлпа, құжайра сияқты жаңа атаулар-
ды, төбе ағасы (председатель), тәптіш (зерттеу), үндеуіш (үгітші),
негіздік (негіз) сияқты жаңа ұғым атауларын өзі жасап ұсынды. Со-
нымен қатар Х.Досмұхамедұлы «Жануарлар» деген кітабында сег-
мент, хитин, нерв, трахея, метаморфоза, протоплазма сияқты
интертерминдерді қазақ тіліне алып келді, ал «Табиғаттану» сияқты
кітабы мен мақалаларында газ, градус, атмосфер(а), барометр, сан-
тиметр, фосфор, метал, телеграф, магнит, малахит, кристал, ана-
томия, физиология, гигиена, плазма дегендерден бастап 40-қа жуық
шеттілдік интертерминді қолданды, олар күні бүгінге дейін еркін
жұмсалып, қазақ тілінің лексикалық қазынасында берік орын тепті
деуге болады.
Осы күнге дейін қолданылып жүрген сингармонизм, акцент,
термин сияқты лингвистикаға қатысты сөздермен қатар школ, дик-
товка сияқты орыс сөздері де XX ғасырдың 20-жылдарындағы қазақ
тіліндегі жаңа сөздер (немесе колданыстар) болып танылады.
Осы кезеңдерде педагогика, математика, физика салаларына
қатысты ондаған (мүмкін, тіпті жүздеген) жаңа сөз, шеттілдік сөздер,
мағынасы ауысқан байырғы сөздер (олар да «жаңа» деген статусқа
ие) болғанын көреміз.
Бұл кезеңдегі лексикалық жаңа бірліктердің сипаттары, яғни
тілдік тегінің (төл сөз бе, бөгде сөз бе), сол жаңа сөздерді келтірген
жазба үлгінің кімге арналғандығының мәні зор болған. Мысалы,
А.Байтұрсынұлы мен Т.Шонанұлының 1922 жылы жазылып, 1927
жылы жарық көрген «Оқу құралы» атты көлемді еңбегі мектептің
1-сатысында (ІІІ-ІV жылдарында) оқитын балаларға және білім-
ғылымнан хабардар болғысы келген ересектерге арналған бола-
тын. Авторлардың түсіндіруі бойынша «Оқу құралында» 1) әдебиет
және тұрмыс пен еңбекке қатысты; 2) ғылымға, ғылыми танымдарға
қатысты материалдар берілген (осы екі бөлімнен тұрады). Де-
мек, бұл материалдар XX ғасырдың алғашқы 10-15 жылдарындағы
ауыл балаларының, тіпті олардың ата-аналарының білім-ғылымнан
алшақтау жатқаны ескеріліп жазылған. Мұнда астрономиядан, физи-
