355
лары қазақ тілінде де орын алып келгені даусыз. Бұл кезде 1950
жылдардағы тың игеру, космосқа шығу, космонавтика мен ғылыми-
техникалық жаңалықтардың дүниежүзілік осы аумақта жандануы
қазақ тілінде де көрінісін тапты. Тың игеру деген атауыш сөзден ба-
стап, космонавтикаға қатысты жаңа қолданыстар, жалпы ғылыми-
техникалық жетістіктерді танытатын жаңа сөздер жүздеп саналады.
Тіл дамуының бұл кезеңінде аталып өткен сыртқы факторлар-
мен қоса, жаңа атаулардың тууына қазақ халқының санасындағы
өзгерістер де себепкер болды дей аламыз. Адамдардың сана-сезімінің
жаңғыруы деп отырғанымыз – ұлттық тәуелсіздіктің, мәдени-рухани
дербестіктің қажеттігін сезіну (бұлар да – сыртқы факторлар), тіпті
бұл үшін идеологиялық күрес бастау. Бұл күресте көп нәрсеге жаңаша
қарап, өткендегі мәдени-рухани, оқу-ағарту салаларындағы бұрынғы
біраз іс-қарекеттерімізге қайта үңіліп, оң-терісін салмақтай түсу
кезеңі басталды. Соның ішінде қазақ тіліне келгенде де халықтың ой-
санасы жаңаша қалыпқа түсе бастады.
«КСРО-ны құрайтын барлық халықтардың мәдениеті қосылып
кетуге тиіс», әр адамды жеке ұлт өкілі деп емес, «советтік тұтастық»
дегеннің өкілі етіп тәрбиелейтін идеологияны басшылыққа алып,
қазақ тілін де «ортақ мәдениетке» апаратын құрал – орыс тілімен
біртіндеп алмастыра бастаған коммунистік саясат қазақ тілінің тек
әлеуметтік тағдырына ғана емес, оның құрылым-бітіміне де, әсіресе
сөздік қазынасына үлкен әсер етті, ұлт тілдері дамуында теріс бағыт
сілтеді. Енді ұлт тілдерін дамытудың орнына «коммунизмге тезірек
жеткізетін» (Н.С.Хрущевтің сөзі) орыс тіліне жақындата түсетін амал-
тәсілдерге бой ұрдырды. Көптеген сөздерге балама іздеп әуре болмай-
ақ, орыс тілінен дайынын ала салу нормаға айналды. Бұл – 1950-1970
жылдарда мықтап қолға алынып, күштеп жүргізіле бастаған саясат
болса, сол күндердің өзінде де қазақ халқының санасында «осыны-
мыз жөн емес-ау» дегенді әлсіз болса да сезіну қалыспай отырды. Со-
дан келіп 1950 жылдардың соңынан бастап, әсіресе 1970 жылдардың
ішінде ең болмаса тұрмыстық заттарды қазақша атасақ деген пікірлер
айтылып, ол біртіндеп жүзеге асырыла бастады. Бұл заттар, әрине,
қазақ тіршілігінде бұрын болмаған-ды. Мысалы, остановка (қала
транспортына қатысты), дача, мороженое, овощ сияқты нақты зат-
тарды ұзақ уақыт осылай орысша атап келсек, енді оларға аялдама,
саяжай, балмұздақ, көкөніс (көбін ұсынған –І.Жарылғапов) деп атау,
сондай-ақ қондырғы, құрылғы, оқулық, сұраныс, оқырман, көрермен
сияқты жаңа туынды тұлғалар дүниеге келіп, әуелі жазба тілде
(баспасөзде), бірте-бірте ауызекі сөйлеу тілінде қолданыла бастады.
Әрине, тек тұрмыстық сөздер емес, бұл кезеңде шаруашылыққа,
экономикаға, мәдениетке байланысты пайда болған жаңа қатынастар
356
мен процестерді атайтын өзге де жаңа сөздер едәуір молынан көріне
бастады. Олардың да басым көпшілігі – орыс тілі арқылы келген
бөгде тілдік бірліктер болса, сол жаңа ұғымдардың бір тобын қазақша
атау да орын алғанын көрсетуге болады. Мысалы, теңгермешілдік,
қайта құру, азық-түлік программасы, астам держава, әскери желік,
бопса (сес көрсету), дүниеқоңыздық, затқа табынушылық, қызыл-
ізшілер, мыңшылар (еңбек өнімін мыңдаған өлшеммен берушілер),
халықтық бақылау, салауаттылық сияқты сөздер 70-80-жылдарда
жиі қолданылатын бірліктерге айналды. Бірақ 1990 жылдардан бер-
мен қарай олар білдіретін реалийлердің (ұғымдардың, заттардың,
құбылыстардың) өмірден ығыса бастауына орай, олардың қолданылуы
сиреп, неологизмдер санатынан шыға бастады. Ал бұл кезеңнің ал-
дында 1950 жылдардың орта тұсынан бастап қолданысқа түскен тың
игеру, тыңгер/ тыңжерші, ғарыш, ғарышкер, ғарышнама, атомгер
сияқты жаңа сөздер 1970-1980 жылдарда-ақ 1941-1945 жылдардағы
«жаңалық» сипатынан алшақтап, көбі әдеби нормаға еніп, кейбірі
қолданыстан ығысты.
Жоғарыда бірнеше рет айтылды, қазақ тіліне соңғы бір ғасырдың
барысында лексикалық жаңалықтардың пайда болуына себеп болған
құбылыстың бірі – оқу-ағарту ісінің жандануы, мектеп пен жоғары
оқу орындарына арналған оқулықтардың дүниеге келуі болды. Ол
оқулықтардың қазақ тілі мен қазақ әдебиетінен басқа пәндерден
ұсынылғандары негізінен аударма еңбектер болды. Демек, бұлардағы
пәндік терминдерді ғана емес, жалпы баяндау стилі де қазақтың жазба
дүниесіне үлкен ықпалын тигізді. Әр пәннің терминдерінің қазақша
баламасын ұсыну күн тәртібінен түскен жоқ. Демек, жаңа сөздер
пайда болды, бірақ, әрине, бірден бір нұсқасы тұрақтала қойған жоқ.
Олар қазақша баламалары әуелі бірнеше вариантта болып бірте-бірте
орнықты. Баламасы табылмағандары, әсіресе интертерминдердің
басым көпшілігі орыс тіліндегі күй-қалпымен (айтылу және жа-
зылуымен) орыс тілінен алынды. Енді осы айтылғандарды біраз
фактілермен арнайы баяндап өтелік.
Мысалы, бұрын капуста деп орысша аталып келген көгөніс
1982 жылғы сөздіктерде капуста, кейінгілерінде орамажапырақ
(бұл атауды XX ғасырдың 20-жылдарында Ж.Күдерин тапқан екен
– «Өсімдіктану», 1928), орамкөк, орамжапырақ, қырыққабат деп
екі-үш вариантта қолданылып келсе, клон деген мүлде жаңа термин
клон, өскінді, өскін деп үш түрлі аталып келеді. Бұлар – биология
саласындағы атаулар, оларды қазақшалап ұсыну қажеттігі мектеп
оқулықтарында орын алды. Бұл түсінікті, өткен ғасырдың 30-50-жыл-
дарынан бастап қазақ мектептерінің барлық оқулықтары (қазақ тілі
мен қазақ әдебиетінен басқалары) орыс тіліндегі оқулықтардан ау-
дарылып оқытылды, ал бұлардағы көптеген орыс тілінің терминдері
